ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ: ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਥ

ਮੂਲ ਮੰਤਰ

ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ ॥ ਜਪੁ ॥ ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥

“ੴ” ਦਾ ਉਚਾਰਣ “ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ” ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ — “ਇਕ” ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ, ਅਦ੍ਵਿਤੀਯ; “ਓਅੰ” ਜੋ ਨਿਰੰਕਾਰ, ਪਰਮਾਤਮਾ, ਕਰਤਾਰ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ; ਅਤੇ “ਕਾਰ” ਜੋ ਉਸਦੀ ਸਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ — ਨਿਰੰਕਾਰ, ਉਹ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ।
ਸਤਿ ਨਾਮੁ — ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸੱਚ ਹੈ।
ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ — ਉਹ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਨਹਾਰ ਹੈ।
ਨਿਰਭਉ — ਉਹ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।
ਨਿਰਵੈਰੁ — ਉਹ ਸਭ ਨਾਲ ਬਿਨਾ ਵੈਰ ਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਨੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ।
ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ — ਉਹ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਅਮਰ ਅਤੇ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ।
ਅਜੂਨੀ — ਉਹ ਕਿਸੇ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
ਸੈਭੰ — ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਜਨਮਿਆ ਨਹੀਂ।
ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ — ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਜਪੁ — ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ “ਜਪੋ” ਜਾਂ “ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ।”

ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ, ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ, ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ
ਪਰਮਾਤਮਾ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਸੱਚ ਸੀ, ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਚ ਹੈ, ਅੱਜ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਨਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਆਗਾਮੀ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਦਾ ਸੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ।

ਪਉੜੀ ੧

ਸੋਚੈ ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਲੱਖ ਵਾਰ ਸੌਚ ਕਰੇ, ਤਦ ਵੀ ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਫਾਈ ਨਾਲ ਮਨ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਮਨ ਦੀ ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਚੁਪੈ ਚੁਪ ਨ ਹੋਵਈ ਜੇ ਲਾਇ ਰਹਾ ਲਿਵ ਤਾਰ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਇਕਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਧੀ ਲਗਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਚੁੱਪੀ ਧਾਰ ਲਏ, ਤਦ ਵੀ ਮਨ ਦੀ ਅਸਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ; ਜਦ ਤੱਕ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਝੂਠੇ ਵਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ।

ਭੁਖਿਆ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੀ ਜੇ ਬੰਨਾ ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ, ਤਦ ਵੀ ਮਨ ਦੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦੀ। ਲਾਲਚ ਕਦੇ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ ਤ ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ॥
ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੱਖਾਂ ਚਤੁਰਾਈਆਂ ਹੋਣ, ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਅਹੰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ — ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਆਖ਼ਿਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।

ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ॥
ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ — ਕਿਵੇਂ ਸੱਚਾ ਹੋਈਏ? ਕਿਵੇਂ ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲ (ਝੂਠ ਦੀ ਕੰਧ) ਟੁੱਟ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ?

ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ ਨਾਨਕ ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ॥੧॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਸੱਚਾ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕੋ ਹੀ ਰਾਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲੇ। ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਬਾਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਚਾਈ ਤੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਤੁਰਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮਨ ਦੀ ਚੁੱਪ, ਲਾਲਚ ਦਾ ਅੰਤ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਤਦ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਅਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨

ਹੁਕਮੀ ਹੋਵਨਿ ਆਕਾਰ ਹੁਕਮੁ ਨ ਕਹਿਆ ਜਾਈ॥
ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਤੇ ਆਕਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਉਸਦਾ ਹੁਕਮ ਬੇਅੰਤ ਹੈ — ਉਸ ਨੂੰ ਬੋਲ ਕੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਹੁਕਮੀ ਹੋਵਨਿ ਜੀਅ ਹੁਕਮਿ ਮਿਲੈ ਵਡਿਆਈ॥
ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿੰਦਗੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾਣ ਤੇ ਵਡਿਆਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਹੁਕਮੀ ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ ਹੁਕਮਿ ਲਿਖਿ ਦੁਖ ਸੁਖ ਪਾਈਅਹਿ॥
ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕੋਈ ਉੱਚਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਨੀਵਾ। ਉਹੀ ਹੁਕਮ ਹਰ ਜੀਵ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਸੁਖ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੀ ਲੀਲਾ ਅਧੀਨ ਹੈ।

ਇਕਨਾ ਹੁਕਮੀ ਬਖਸੀਸ ਇਕਿ ਹੁਕਮੀ ਸਦਾ ਭਵਾਈਅਹਿ॥
ਉਸੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਕੁਝ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਮਾਫ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਕੁਝ ਜੀਵ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ॥
ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਜੀਵ, ਹਰ ਕਿਰਿਆ, ਹਰ ਵਿਚਾਰ ਉਸੇ ਦੀ ਰਜਾ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਹੁਕਮੈ ਜੇ ਬੁਝੈ ਤ ਹਉਮੈ ਕਹੈ ਨ ਕੋਇ॥੨॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਏ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ “ਮੈਂ” ਦਾ ਅਹੰਕਾਰ ਮਿਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਕੋਈ ਵੀ ਹਉਮੈ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦਾ ਜਾਂ ਜੀਉਂਦਾ ਨਹੀਂ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਰਜਾ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।

ਪਉੜੀ ੩

ਗਾਵੈ ਕੋ ਤਾਣੁ ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਤਾਣੁ॥
ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਗੁਣ ਗਾਂਦਾ ਹੈ — ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਤਾਕਤ ਦਾ ਕੁਝ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਦਾਤਿ ਜਾਣੈ ਨੀਸਾਣੁ॥
ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਨ ਦਾਤਾਰ ਜਾਣ ਕੇ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਗੁਣ ਵਡਿਆਈਆ ਚਾਰ॥
ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਅਨੰਤ ਵਡਿਆਈਆਂ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਵਿਦਿਆ ਵਿਖਮੁ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਬੁੱਧੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਬਹੁਤ ਔਖੀ ਤੇ ਸੁਖਮ ਹੈ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਸਾਜਿ ਕਰੇ ਤਨੁ ਖੇਹ॥
ਕੋਈ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਜੀਅ ਲੈ ਫਿਰਿ ਦੇਹ॥
ਕੋਈ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਗਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ’ਤੇ ਉਹੀ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਜਾਪੈ ਦਿਸੈ ਦੂਰਿ॥
ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਦੂਰ, ਅਪਹੁੰਚ ਤੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਮੰਨ ਕੇ ਗਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵੈ ਕੋ ਵੇਖੈ ਹਾਦਰਾ ਹਦੂਰਿ॥
ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਨੇੜੇ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਾਜ਼ਰ-ਨਾਜ਼ਰ ਸਮਝ ਕੇ ਗਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਥਨਾ ਕਥੀ ਨ ਆਵੈ ਤੋਟਿ॥
ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਦੇ ਮੁੱਕਦੀ ਨਹੀਂ; ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਕਥਿ ਕਥਿ ਕਥੀ ਕੋਟੀ ਕੋਟਿ ਕੋਟਿ॥
ਕਰੋੜਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਿਆ।

ਦੇਦਾ ਦੇ ਲੈਦੇ ਥਕਿ ਪਾਹਿ॥
ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾਤਾਰ ਸਦਾ ਦਿੰਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਜੁਗਾ ਜੁਗੰਤਰਿ ਖਾਹੀ ਖਾਹਿ॥
ਯੁਗਾਂ-ਯੁਗਾਂ ਤੋਂ ਸਭ ਜੀਵ ਉਸਦੀ ਦਿੱਤੀ ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਹੁਕਮੀ ਹੁਕਮੁ ਚਲਾਏ ਰਾਹੁ॥
ਉਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਸਭ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹੁਕਮ ਚਲਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਾਹ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤੈਅ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਵਿਗਸੈ ਵੇਪਰਵਾਹੁ॥੩॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਨਿਰਲੇਪ, ਚਿੰਤਾ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪ ਹੀ ਵਿਗਸਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਅਸੀਮ ਸ਼ਕਤੀ, ਦਾਤਾਰੀ ਅਤੇ ਸਰਬਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਬਖਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਭੂ ਸਦਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦਾ, ਜਦਕਿ ਜੀਵ ਸਿਰਫ਼ ਮੰਗਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੁਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਕੁਝ ਚਲਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪ ਚਿੰਤਾ ਰਹਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੪

ਸਾਚਾ ਸਾਹਿਬੁ ਸਾਚੁ ਨਾਇ ਭਾਖਿਆ ਭਾਉ ਅਪਾਰੁ॥
ਸੱਚਾ ਸਾਹਿਬ (ਵਾਹਿਗੁਰੂ) ਆਪ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਸੱਚਾ ਹੈ। ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਿਮਰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦਾ ਭਾਵ ਅਪਾਰ ਹੈ।

ਆਖਹਿ ਮੰਗਹਿ ਦੇਹਿ ਦੇਹਿ ਦਾਤਿ ਕਰੇ ਦਾਤਾਰੁ॥
ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਤੇ ਮੰਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ — “ਦੇਹ, ਦੇਹ।” ਪਰ ਉਹ ਵੱਡਾ ਦਾਤਾਰ ਸਭ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਰੁਕਦਾ।

ਫੇਰਿ ਕਿ ਅਗੈ ਰਖੀਐ ਜਿਤੁ ਦਿਸੈ ਦਰਬਾਰੁ॥
ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ — ਅਸੀਂ ਕੀ ਚੀਜ਼ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖੀਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦਾ ਦਰਬਾਰ ਦਿੱਸ ਸਕੇ?

ਮੁਹੌ ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ॥
ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਬੋਲ ਬੋਲੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਡੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਧਾਰੇ?

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ ਸਚੁ ਨਾਉ ਵਡਿਆਈ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ — ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਸੁੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੱਚੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰੋ। ਇਹੀ ਸੱਚਾ ਉਪਹਾਰ ਹੈ।

ਕਰਮੀ ਆਵੈ ਕਪੜਾ ਨਦਰੀ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ॥
ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਸਰੀਰ (ਕਪੜਾ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੋਖ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਹੀ ਖੁਲਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।

ਨਾਨਕ ਏਵੈ ਜਾਣੀਐ ਸਭੁ ਆਪੇ ਸਚਿਆਰੁ॥੪॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਣ ਲਓ — ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਉਸ ਸੱਚੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ; ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਚਿਆਰ ਹੈ ਤੇ ਸਭ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਕਿਸੇ ਰਸਮੀ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਤੇ ਧਿਆਨ ਕਰਨਾ ਆਤਮਿਕ ਉੱਚਾਈ ਦਾ ਸਿਰੋਤ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਮੁਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦਾ ਹੀ ਹੈ — ਮਨੁੱਖ ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੫

ਥਾਪਿਆ ਨ ਜਾਇ ਕੀਤਾ ਨ ਹੋਇ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਥਾਪਿਆ ਜਾਂ ਬਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪ ਹੈ — ਨਿਰੰਕਾਰ, ਅਜਨਮਾ ਤੇ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ।

ਆਪੇ ਆਪਿ ਨਿਰੰਜਨੁ ਸੋਇ॥
ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਨਿਰੰਜਨ ਹੈ — ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪਰੇ, ਸਭ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਤੇ ਸਦਾ ਪਵਿੱਤਰ।

ਜਿਨਿ ਸੇਵਿਆ ਤਿਨਿ ਪਾਇਆ ਮਾਨੁ॥
ਜਿਸ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦਰ ਤੇ ਆਦਰ ਤੇ ਮਾਣ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਗਾਵੀਐ ਗੁਣੀ ਨਿਧਾਨੁ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਉਸ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਓ, ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰੋ।

ਗਾਵੀਐ ਸੁਣੀਐ ਮਨਿ ਰਖੀਐ ਭਾਉ॥
ਉਸਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉ, ਉਹ ਸੁਣੋ ਤੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਪੈਦਾ ਕਰੋ। ਜਦ ਮਨ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਦ ਉਸਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦੁਖੁ ਪਰਹਰਿ ਸੁਖੁ ਘਰਿ ਲੈ ਜਾਇ॥
ਜੋ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚੋਂ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸੁਖ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਦੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਵੇਦੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਈ॥
ਗੁਰਮੁਖੀ ਬਾਣੀ ਹੀ ਆਤਮਿਕ ਨਾਦ ਹੈ; ਗੁਰਮੁਖ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਹੀ ਅਸਲ ਵੇਦ ਹੈ; ਗੁਰਮੁਖ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਥਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੁ ਈਸਰੁ ਗੁਰੁ ਗੋਰਖੁ ਬਰਮਾ ਗੁਰੁ ਪਾਰਬਤੀ ਮਾਈ॥
ਗੁਰੂ ਹੀ ਸ਼ਿਵ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਹੀ ਵਿਸ਼ਨੁ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹੀ ਪਾਰਬਤੀ ਮਾਂ ਹੈ — ਗੁਰੂ ਅਕਾਲ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੈ।

ਜੇ ਹਉ ਜਾਣਾ ਆਖਾ ਨਾਹੀ ਕਹਣਾ ਕਥਨੁ ਨ ਜਾਈ॥
ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵੀ ਲਵਾਂ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸਦਾ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਵਰਨਣੀਯ ਹੈ — ਸ਼ਬਦ ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ।

ਗੁਰਾ ਇਕ ਦੇਹਿ ਬੁਝਾਈ॥
ਗੁਰੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਸੂਝ ਦਿੱਤੀ ਹੈ — ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ।

ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ ਸੋ ਮੈ ਵਿਸਰਿ ਨ ਜਾਈ॥੫॥
ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਦਾਤਾਰ ਹੈ — ਉਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਹੈ; ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਿਸੇ ਰੂਪ, ਮੂਰਤੀ ਜਾਂ ਰਸਮ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ, ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਸਰੋਤ। ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਤੇ ਆਤਮਕ ਸੁਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹੀ ਉਹ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸੂਝ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਦਾਤਾਰ ਹੈ — ਜਿਸਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੬

ਤੀਰਥਿ ਨਾਵਾ ਜੇ ਤਿਸੁ ਭਾਵਾ ਵਿਣੁ ਭਾਣੇ ਕਿ ਨਾਇ ਕਰੀ॥
ਜੇ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਉਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭਾਵੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਸਫਲ ਹੈ; ਪਰ ਜੇ ਉਸਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਵਿਅਰਥ ਹਨ। ਉਸਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਰਸਮ ਸੱਚੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ।

ਜੇਤੀ ਸਿਰਠਿ ਉਪਾਈ ਵੇਖਾ ਵਿਣੁ ਕਰਮਾ ਕਿ ਮਿਲੈ ਲਈ॥
ਮੈਂ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ — ਹਰ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਫਲ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਿਨਾ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।

ਮਤਿ ਵਿਚਿ ਰਤਨ ਜਵਾਹਰ ਮਾਣਿਕ ਜੇ ਇਕ ਗੁਰ ਕੀ ਸਿਖ ਸੁਣੀ॥
ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਰਤਨ, ਜਵਾਹਰ ਤੇ ਮਾਣਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ — ਜੇ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਦੀ ਇਕ ਸੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਲਿਆਵੇ।

ਗੁਰਾ ਇਕ ਦੇਹਿ ਬੁਝਾਈ॥
ਗੁਰੂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਕੋ ਗੱਲ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ ਸੋ ਮੈ ਵਿਸਰਿ ਨ ਜਾਈ॥੬॥
ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਉਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਦਾਤਾਰ ਹੈ; ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਵਿਸਰ ਨਾ ਜਾਵੇ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਹਰੀ ਰਸਮਾਂ ਜਾਂ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਉਸਦੀ ਰਜਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਹੈ। ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਰਤਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸੂਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਦਾਤਾਰ ਹੈ, ਤਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੭

ਜੇ ਜੁਗ ਚਾਰੇ ਆਰਜਾ ਹੋਰ ਦਸੂਣੀ ਹੋਇ॥
ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਮਰ ਚਾਰ ਯੁਗਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਦਸ ਗੁਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜਾਵੇ — ਯਾਨੀ ਅਨੰਤ ਆਯੁ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ,

ਨਵਾ ਖੰਡਾ ਵਿਚਿ ਜਾਣੀਐ ਨਾਲਿ ਚਲੈ ਸਭੁ ਕੋਇ॥
ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ਿਆਤੀ ਨੌਂ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਵੇ — ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਕੀਰਤੀ ਗਾਵੇ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰੇ,

ਚੰਗਾ ਨਾਉ ਰਖਾਇ ਕੈ ਜਸੁ ਕੀਰਤਿ ਜਗਿ ਲੇਇ॥
ਜੇ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਨਾਮ ਰੱਖਾ ਲਵੇ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਗਾਉਣ,

ਜੇ ਤਿਸੁ ਨਦਰਿ ਨ ਆਵਈ ਤ ਵਾਤ ਨ ਪੁਛੈ ਕੇ॥
ਤਦ ਵੀ ਜੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਪਈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਦਾ। ਮਿਹਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸਾਰਾ ਮਾਣ ਮਿੱਟੀ ਸਮਾਨ ਹੈ।

ਕੀਟਾ ਅੰਦਰਿ ਕੀਟੁ ਕਰਿ ਦੋਸੀ ਦੋਸੁ ਧਰੇ॥
ਉਹ ਤਾਂ ਕੀੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀੜਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਧਮਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਮ — ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।

ਨਾਨਕ ਨਿਰਗੁਣਿ ਗੁਣੁ ਕਰੇ ਗੁਣਵੰਤਿਆ ਗੁਣੁ ਦੇ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੀ ਗੁਣਹੀਣਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ ਗੁਣਵਾਨ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੁਣ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਸੰਵਾਰਦਾ ਹੈ।

ਤੇਹਾ ਕੋਇ ਨ ਸੁਝਈ ਜਿ ਤਿਸੁ ਗੁਣੁ ਕੋਇ ਕਰੇ॥੭॥
ਉਸ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੁਣ ਦੇ ਸਕੇ; ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਉਸ ਤੋਂ ਹੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹੀ ਸਰਬ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਮਰ, ਮਾਣ-ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ — ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਦ ਹੀ ਅਰਥਪੂਰਨ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਸਾਥ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਮਿਹਰ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਭ ਮਾਇਆ ਦੇ ਖੇਡ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਗੁਣਹੀਣ ਨੂੰ ਗੁਣੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਭ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੱਚੀ ਕੀਮਤ ਉਸਦੀ ਆਤਮਿਕ ਜੋੜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸੰਸਾਰੀ ਵਡਿਆਈ ਨਾਲ।

ਪਉੜੀ ੮

ਸੁਣਿਐ ਸਿਧ ਪੀਰ ਸੁਰਿ ਨਾਥ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸੁਣਨਾ — ਉਸ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਸਿਫ਼ਤ ਨੂੰ ਮਨ ਨਾਲ ਅਪਣਾਉਣਾ — ਇਹੀ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧ, ਪੀਰ, ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਨਾਥ ਆਤਮਕ ਉੱਚਾਈ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਧਰਤਿ ਧਵਲ ਆਕਾਸ॥
ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਰਥ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਅਸੰਖ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅਸਲੀ ਗਿਆਨ ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਦੀਪ ਲੋਅ ਪਾਤਾਲ॥
ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਆਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਤਾਲੀ ਅੰਧਕਾਰ ਤੱਕ ਸਭ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਸੁਣਨਾ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਸਲ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਪੋਹਿ ਨ ਸਕੈ ਕਾਲੁ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਮੌਤ (ਕਾਲ) ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਡਰ ਤੇ ਮਰਣ ਦੇ ਭੈ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅਮਰਤਾ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਜੋ ਭਗਤ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਸਿਮਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਦਾ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਦੂਖ ਪਾਪ ਕਾ ਨਾਸੁ॥੮॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਦੁੱਖ ਤੇ ਪਾਪ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਆ ਵੱਸਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਨਾਮ ਦੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਡਰ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਤਮਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰ ਸੁਖ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਸੁਣਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ — ਇਹੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਅਸਲ ਰਾਹ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੯

ਸੁਣਿਐ ਈਸਰੁ ਬਰਮਾ ਇੰਦੁ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਵਰਗਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਆਤਮਕ ਬਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਸਿਰਜਣ ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਦਿਵਿਆ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਗਦੀ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਮੁਖਿ ਸਾਲਾਹਣ ਮੰਦੁ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿੰਦਕ ਜਾਂ ਅਗਿਆਨੀ ਸੀ, ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਮੁੱਖੋਂ ਵੀ ਸਤਿ ਨਾਮ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੋਲਚਾਲ ਤੇ ਸੋਚ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਜੋਗ ਜੁਗਤਿ ਤਨਿ ਭੇਦ॥
ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜੋਗ ਦੀ ਅਸਲ ਜੁਗਤ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ — ਸਰੀਰ ਦੇ ਭੇਦ, ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਤਤਾ ਅਤੇ ਮਨ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਰਾਜ਼ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜੋਗ ਬਾਹਰੀ ਕਸਰਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਗਰਤੀ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਸਾਸਤ ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਵੇਦ॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ, ਸਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਅਰਥ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਉਹ ਗਿਆਨ, ਜੋ ਪਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁਕਿਆ ਹੈ, ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਭਵ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਸਦਾ ਆਨੰਦ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਦੁੱਖ ਤੇ ਭੈ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮ ਸੁਖ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਦੂਖ ਪਾਪ ਕਾ ਨਾਸੁ॥੯॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਸੁਣਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਪਾਪ ਸੜ ਕੇ ਰਾਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਆਤਮਾ ਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਕੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਸੁਣਨਾ ਹੀ ਅਸਲੀ ਗਿਆਨ ਤੇ ਜੋਗ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸਮਝ, ਆਤਮਕ ਜੋੜ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਭਗਤੀ ਦੇ ਆਨੰਦ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਤਿ ਨਾਮ ਦਾ ਸੁਣਨਾ ਸਭ ਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ — ਇਹੀ ਭਗਤੀ ਦੀ ਅਸਲ ਰਾਹ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੦

ਸੁਣਿਐ ਸਤੁ ਸੰਤੋਖੁ ਗਿਆਨੁ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾਈ, ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਮ ਸੁਣਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮਕ ਸਥਿਰਤਾ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਅਠਸਠਿ ਕਾ ਇਸਨਾਨੁ॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮੈਲ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਮਨ ਦੀ ਮੈਲ ਨੂੰ ਧੋ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਪੜਿ ਪੜਿ ਪਾਵਹਿ ਮਾਨੁ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਸੁਣਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਤਮਕ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ — ਉਹ ਮਾਣ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆ, ਪਾਠ ਜਾਂ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ। ਨਾਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਭ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਲਾਗੈ ਸਹਜਿ ਧਿਆਨੁ॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਕਿਸੇ ਜ਼ੋਰ ਜਾਂ ਜਤਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਹਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਪ ਉੱਪਜਦਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਭਗਤ ਜੋ ਨਾਮ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਸਿਮਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਦਾ ਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੁਖਮਈ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਦੂਖ ਪਾਪ ਕਾ ਨਾਸੁ॥੧੦॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਪਾਪ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮਨ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਕੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਮ ਦਾ ਸੁਣਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੱਚ, ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾ ਤੀਰਥ ਉਹ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਆਤਮਾ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੧

ਸੁਣਿਐ ਸਰਾ ਗੁਣਾ ਕੇ ਗਾਹ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਸੁਣਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਨੇਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਸੇਖ ਪੀਰ ਪਾਤਿਸਾਹ॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ੇਖਾਂ, ਪੀਰਾਂ ਅਤੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਵਰਗਾ ਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਮਾਣਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਦੀ ਸਮਝ ਆਉਣ ਨਾਲ ਆਤਮਕ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਅੰਧੇ ਪਾਵਹਿ ਰਾਹੁ॥
ਜੋ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅੰਨੇ ਹਨ — ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਵੀ ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਸਹੀ ਰਾਹ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈ ਜੋ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਹਾਥ ਹੋਵੈ ਅਸਗਾਹੁ॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਅਸੰਖ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ — ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਵੇ। ਇਹ ਅਨੰਤ ਦਾ ਬੋਧ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਮ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਜੋ ਭਗਤ ਨਾਮ ਸੁਣਦੇ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਦਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਅਤੇ ਆਨੰਦਮਈ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਚਿੰਤਾਮੁਕਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿਐ ਦੂਖ ਪਾਪ ਕਾ ਨਾਸੁ॥੧੧॥
ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਪਾਪ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਮ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਨਾਮ ਸੁਣਨ ਦੀ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਣ ਜਾਗਦੇ ਹਨ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਉਹ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੈ ਜੋ ਅੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਸਮੁੰਦਰ ਵਰਗੇ ਗਹਿਰੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਦੇ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੨

ਮੰਨੇ ਕੀ ਗਤਿ ਕਹੀ ਨ ਜਾਇ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਆਤਮਿਕ ਅਵਸਥਾ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਹਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪਛਤਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅਕਥ ਹੈ — ਸ਼ਬਦ ਉਸਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ।

ਕਾਗਦਿ ਕਲਮ ਨ ਲਿਖਣਹਾਰੁ॥
ਨਾ ਕੋਈ ਕਾਗਜ਼, ਨਾ ਕੋਈ ਕਲਮ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਉਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੇ ਕਾ ਬਹਿ ਕਰਨਿ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਜੇ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਉਸਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਹੱਦ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ।

ਐਸਾ ਨਾਮੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹੋਇ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਨਿਰੰਜਨ ਹੈ — ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦਾ ਸਰੂਪ।

ਜੇ ਕੋ ਮੰਨਿ ਜਾਣੈ ਮਨਿ ਕੋਇ॥੧੨॥
ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਵਿਰਲਾ ਮਨੁੱਖ, ਜੋ ਸੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਨਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵਸਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ “ਮੰਨਣ” ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦੱਸਦੀ ਹੈ — ਕੇਵਲ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੱਚਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਆਤਮਿਕ ਅਵਸਥਾ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਉਸ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਅਸਲ ਰਾਹ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੩

ਮੰਨੈ ਸੁਰਤਿ ਹੋਵੈ ਮਨਿ ਬੁਧਿ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੁਰਤ ਜਾਗਦੀ ਹੈ — ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਾਗਰਤੀ ਤੇ ਆਤਮਕ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਸਚੇਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਸਗਲ ਭਵਣ ਕੀ ਸੁਧਿ॥
ਜੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਸਲ ਤੱਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ — ਅੰਦਰ ਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਮੁਹਿ ਚੋਟਾ ਨਾ ਖਾਇ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਕਾਰ ਜਾਂ ਪਾਪ ਦੀ ਚੋਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਉਹ ਆਤਮਕ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨਾਲ ਚਮਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਾਮ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਰੌਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਜਮ ਕੈ ਸਾਥਿ ਨ ਜਾਇ॥
ਜੋ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਜਮਦੂਤਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ — ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਜਾ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਕੇ ਮੋਖ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।

ਐਸਾ ਨਾਮੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹੋਇ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਐਸਾ ਨਿਰੰਜਨ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ — ਉਹ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਪਰੇ ਤੇ ਸਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਮੰਨਿ ਜਾਣੈ ਮਨਿ ਕੋਇ॥੧੩॥
ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਤੇ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ “ਮੰਨਣ” ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੁੱਧੀ, ਗਿਆਨ ਤੇ ਸੁਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੌਤ ਤੇ ਡਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਤਮਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਾਮ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਖਿੜਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਹ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਗੁੱਥੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੪

ਮੰਨੈ ਮਾਰਗਿ ਠਾਕ ਨ ਪਾਇ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਜਾਂ ਬਾਧਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਉਹ ਹਰ ਔਖੇ ਪਾਸੇ ਤੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਪਤਿ ਸਿਉ ਪਰਗਟੁ ਜਾਇ॥
ਜੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਦਾ ਸੱਚਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਤਮਕ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਮਗੁ ਨ ਚਲੈ ਪੰਥੁ॥
ਜੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਕੁਚਿਤ ਰਾਹਾਂ ਜਾਂ ਮੱਤਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦਾ। ਉਹ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਲ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਤਾ ਤੇ ਸੱਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਧਰਮ ਸੇਤੀ ਸਨਬੰਧੁ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਸੱਚਾ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਜਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਕਰਤਬ, ਦਇਆ ਤੇ ਇਨਸਾਫ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਐਸਾ ਨਾਮੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹੋਇ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਜੋ ਉਸ ਨਾਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਨਿਰੰਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਮੰਨਿ ਜਾਣੈ ਮਨਿ ਕੋਇ॥੧੪॥
ਇਹ ਸੱਚਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਤਮਕ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਕਦੇ ਭਟਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਜਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੋਖ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੫

ਮੰਨੈ ਪਾਵਹਿ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ॥
ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੋਖ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਤਮਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਪਰਵਾਰੈ ਸਾਧਾਰੁ॥
ਜੋ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਲਈ ਵੀ ਆਧਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਸੇਵਾ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਤਮਕ ਰਾਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਤਰੈ ਤਾਰੇ ਗੁਰੁ ਸਿਖ॥
ਜੋ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸੱਚਾ ਸਿੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ਇਸ ਸੰਸਾਰ-ਸਾਗਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਰ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਜੀਵਨ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੇ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੰਨੈ ਨਾਨਕ ਭਵਹਿ ਨ ਭਿਖ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਭਟਕਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਭੀਖ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ। ਉਸਦਾ ਮਨ ਸੰਤੋਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਐਸਾ ਨਾਮੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਹੋਇ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਐਸਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਇਸਨੂੰ ਸੱਚੇ ਮਨ ਨਾਲ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਨਿਰੰਜਨਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਮੰਨਿ ਜਾਣੈ ਮਨਿ ਕੋਇ॥੧੫॥
ਇਹ ਗੁਪਤ ਸੱਚਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਨਾਮ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਮ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਭਟਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਨਾਮ ਦਾ ਅਡੋਲ ਆਸਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਉਸਨੂੰ ਆਤਮਕ ਆਜ਼ਾਦੀ, ਮਾਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੬

ਪੰਚ ਪਰਵਾਣ ਪੰਚ ਪਰਧਾਨੁ॥
ਜੋ ਗੁਰਮੁਖ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ — ਉਹ “ਪੰਚ” ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਲ ਨੇਤਾ ਹਨ।

ਪੰਚੇ ਪਾਵਹਿ ਦਰਗਹਿ ਮਾਨੁ॥
ਇਹ ਪੰਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਤੇ ਆਦਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਚਰਨ, ਸੇਵਾ ਤੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪੰਚੇ ਸੋਹਹਿ ਦਰਿ ਰਾਜਾਨੁ॥
ਇਹ ਪੰਚ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਦਰਗਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੋਭਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕ ਚਮਕ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਧਰਮ ਦੇ ਸੱਚੇ ਰਾਜੇ ਹਨ।

ਪੰਚਾ ਕਾ ਗੁਰੁ ਏਕੁ ਧਿਆਨੁ॥
ਇਹਨਾਂ ਪੰਚਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੈ — ਉਹ ਹੈ ਏਕ ਓਅੰਕਾਰ, ਨਿਰੰਕਾਰ ਵਾਹਿਗੁਰੂ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰਤ ਇੱਕੋ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਟਿਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ ਕਰੈ ਵੀਚਾਰੁ॥ ਕਰਤੇ ਕੈ ਕਰਣੈ ਨਾਹੀ ਸੁਮਾਰੁ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦਾ। ਉਸਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਹੀਂ।

ਧੌਲੁ ਧਰਮੁ ਦਇਆ ਕਾ ਪੂਤੁ॥ ਸੰਤੋਖੁ ਥਾਪਿ ਰਖਿਆ ਜਿਨਿ ਸੂਤਿ॥
ਧਰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਦਇਆ ਹੈ — ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ “ਧੌਲੁ” ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਦਇਆ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਸੰਤੋਖ ਦੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਬੁਝੈ ਹੋਵੈ ਸਚਿਆਰੁ॥ ਧਵਲੈ ਉਪਰਿ ਕੇਤਾ ਭਾਰੁ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਵੇ, ਉਹ ਸਚਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਧੌਲ (ਧਰਮ) ਉੱਤੇ ਕਿੰਨਾ ਭਾਰ ਹੈ — ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਧਰਤੀ ਹੋਰੁ ਪਰੈ ਹੋਰੁ ਹੋਰੁ॥ ਤਿਸ ਤੇ ਭਾਰੁ ਤਲੈ ਕਵਣੁ ਜੋਰੁ॥
ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਥੰਮ ਰਹੀ ਹੈ? ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਅਦਭੁਤ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ।

ਜੀਅ ਜਾਤਿ ਰੰਗਾ ਕੇ ਨਾਵ॥ ਸਭਨਾ ਲਿਖਿਆ ਵੁੜੀ ਕਲਾਮ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ, ਜਾਤਾਂ, ਰੰਗ ਤੇ ਰੂਪ ਹਨ, ਸਭ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਕਰਮ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਲਮ ਨਾਲ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਹਰ ਜੀਵ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਉਸਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ।

ਏਹੁ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ॥ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿਆ ਕੇਤਾ ਹੋਇ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਇਸ ਲੇਖੇ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਜਾਂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ — ਇਹ ਲੇਖਾ ਅਨੰਤ ਹੈ।

ਕੇਤਾ ਤਾਣੁ ਸੁਆਲਿਹੁ ਰੂਪੁ॥ ਕੇਤੀ ਦਾਤਿ ਜਾਣੈ ਕੌਣੁ ਕੂਤੁ॥
ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਰੂਪ ਕਿੰਨਾ ਅਦਭੁਤ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹਨ — ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਪਤਾ।

ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ ਏਕੋ ਕਵਾਉ॥ ਤਿਸ ਤੇ ਹੋਏ ਲਖ ਦਰੀਆਉ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਇਕ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਇਕ ਬਚਨ ਨਾਲ ਹੀ ਅਨੇਕਾਂ ਦਰਿਆ, ਜੀਵ ਤੇ ਜਗਤ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ।

ਕੁਦਰਤਿ ਕਵਣ ਕਹਾ ਵੀਚਾਰੁ॥ ਵਾਰਿਆ ਨ ਜਾਵਾ ਏਕ ਵਾਰ॥
ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂ? ਮੈਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ — ਉਹ ਬੇਅੰਤ ਹੈ।

ਜੋ ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਸਾਈ ਭਲੀ ਕਾਰ॥ ਤੂ ਸਦਾ ਸਲਾਮਤਿ ਨਿਰੰਕਾਰ॥੧੬॥
ਜੋ ਕੁਝ ਤੈਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਹੇ ਨਿਰੰਕਾਰ! ਤੂੰ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਤੇ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈਂ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦਇਆ, ਸੰਤੋਖ ਤੇ ਧਰਮ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅਸਲ ਆਧਾਰ ਹਨ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਚਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੭

ਅਸੰਖ ਜਪ ਅਸੰਖ ਭਾਉ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਉਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਾਮ-ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਥਾਂ ਗੂੰਜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਪੂਜਾ ਅਸੰਖ ਤਪ ਤਾਉ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਤਪੀ ਆਪਣੇ ਤਪ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਜੀਵ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਨਾਲ ਉਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅਸੰਖ ਗਰੰਥ ਮੁਖਿ ਵੇਦ ਪਾਠ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ, ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਇਹ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵੀ ਉਸ ਇਕ ਹੀ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਜੋਗ ਮਨਿ ਰਹਹਿ ਉਦਾਸ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਜੋਗੀ ਮਨ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਉਦਾਸੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਭਗਤ ਗੁਣ ਗਿਆਨ ਵੀਚਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਭਗਤ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੇ ਗਿਆਨ ਉੱਤੇ ਵੀਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਾਮ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਸਤੀ ਅਸੰਖ ਦਾਤਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਸੱਚੇ ਜੀਵ ਹਨ, ਅਣਗਿਣਤ ਦਾਨੀ ਹਨ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਸੂਰ ਮੁਹ ਭਖ ਸਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਵੀਰ ਹਨ ਜੋ ਸੰਸਾਰਿਕ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਘੁੱਟੇ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਡਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਤਮਕ ਯੋਧੇ ਹਨ ਜੋ ਸੱਚ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਮੋਨਿ ਲਿਵ ਲਾਇ ਤਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਮੌਨੀ ਮਨੁੱਖ ਹਨ ਜੋ ਚੁੱਪ ਧਾਰ ਕੇ ਉਸ ਸੱਚੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕੁਦਰਤਿ ਕਵਣ ਕਹਾ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ! ਤੇਰੀ ਕੁਦਰਤ ਕਿੰਨੀ ਅਦਭੁਤ ਹੈ — ਮੈਂ ਇਸਦਾ ਕਿਹੜਾ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂ? ਮੇਰੀ ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਬੋਲੀ ਤੇਰੇ ਕੌਤਕ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੀਆਂ।

ਵਾਰਿਆ ਨ ਜਾਵਾ ਏਕ ਵਾਰ॥
ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਬੇਅੰਤ ਹੈਂ। ਤੇਰੀ ਮਹਿਮਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ।

ਜੋ ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਸਾਈ ਭਲੀ ਕਾਰ॥
ਜੋ ਕੁਝ ਤੈਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਰਜਾ ਹੀ ਸਚਾ ਧਰਮ ਹੈ।

ਤੂ ਸਦਾ ਸਲਾਮਤਿ ਨਿਰੰਕਾਰ॥੧੭॥
ਹੇ ਨਿਰੰਕਾਰ! ਤੂੰ ਸਦਾ ਕਾਇਮ, ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਦਾ-ਸਲਾਮਤ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਅਸਲ ਸਰੂਪ ਹੈਂ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੀ ਅਣਗਿਣਤ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਬੇਅੰਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤੁਰ ਰਹੀ ਹੈ — ਅਣਗਿਣਤ ਜੋਗੀ, ਭਗਤ, ਗਿਆਨੀ, ਸੱਚੇ ਅਤੇ ਦਾਨੀ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਲਾ ਅਕਥ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਸੱਚਾ ਭਗਤ ਉਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੮

ਅਸੰਖ ਮੂਰਖ ਅੰਧ ਘੋਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਮੂਰਖ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਨ ਜੋ ਗੂੜ੍ਹ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਹ ਸੱਚ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਨ ਤੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਭੁਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਚੋਰ ਹਰਾਮਖੋਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਚੋਰ ਹਨ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਹੱਕ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਲਈ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਅਮਰ ਕਰਿ ਜਾਹਿ ਜੋਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਹਨ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ ਭੋਗਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਗਲਵਢ ਹਤਿਆ ਕਮਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਕਾਤਲ ਹਨ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਜੁਲਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਪਾਪੀ ਪਾਪੁ ਕਰਿ ਜਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਪਾਪੀ ਹਨ ਜੋ ਹਰ ਪਲ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੋਹ ਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਕੂੜਿਆਰ ਕੂੜੇ ਫਿਰਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਝੂਠੇ ਹਨ ਜੋ ਝੂਠ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸੱਚ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਮਿਥਿਆ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦੇ ਹਨ।

ਅਸੰਖ ਮਲੇਛ ਮਲੁ ਭਖਿ ਖਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਅਪਵਿੱਤਰ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਪਾਪ ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੈਲ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ — ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਨ ਕਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਸੰਖ ਨਿੰਦਕ ਸਿਰਿ ਕਰਹਿ ਭਾਰੁ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਨਿੰਦਕ ਹਨ ਜੋ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਜੰਜੀਰ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

ਨਾਨਕੁ ਨੀਚੁ ਕਹੈ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ — ਮੈਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਨੀਚ ਸਮਝ ਕੇ ਇਹ ਵੀਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਮਾਣ ਨਹੀਂ।

ਵਾਰਿਆ ਨ ਜਾਵਾ ਏਕ ਵਾਰ॥
ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ! ਤੂੰ ਬੇਅੰਤ ਹੈਂ, ਤੇਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ।

ਜੋ ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਸਾਈ ਭਲੀ ਕਾਰ॥
ਜੋ ਕੁਝ ਤੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹੈ, ਉਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ — ਤੇਰੀ ਰਜਾ ਹੀ ਸਚਾ ਧਰਮ ਹੈ।

ਤੂ ਸਦਾ ਸਲਾਮਤਿ ਨਿਰੰਕਾਰ॥੧੮॥
ਹੇ ਨਿਰੰਕਾਰ! ਤੂੰ ਸਦਾ ਕਾਇਮ, ਸਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਬਦਲਾਅ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਸਭ ਦਾ ਆਸਰਾ ਹੈਂ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਕਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ — ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਅਗਿਆਨਤਾ, ਪਾਪ, ਝੂਠ ਅਤੇ ਨਿੰਦਾ ਦੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਸੱਚਾ ਰਾਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝੇ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚੇ ਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਹ ਵੀ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਚੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਭਗਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਂ ਹੀ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਅਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਸਮਰਪਣ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੧੯

ਅਸੰਖ ਨਾਵ ਅਸੰਖ ਥਾਵ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਨਾਮ ਹਨ ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਵਾਸ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ — ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨਾਮ ਜਾਂ ਥਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ।

ਅਗੰਮ ਅਗੰਮ ਅਸੰਖ ਲੋਅ॥
ਉਹ ਅਗੰਮ ਹੈ, ਅਪਹੁੰਚ ਹੈ। ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕ ਤੇ ਜਗਤ ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ।

ਅਸੰਖ ਕਹਹਿ ਸਿਰਿ ਭਾਰੁ ਹੋਇ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ “ਅਣਗਿਣਤ” ਕਹਿ ਕੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ — ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਭਾਰ ਨਹੀਂ ਝੱਲ ਸਕਦੇ। ਉਸ ਦਾ ਅਸਲ ਅੰਤ ਕਹਿਣਾ ਜਾਂ ਸਮਝਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਅਖਰੀ ਨਾਮੁ ਅਖਰੀ ਸਾਲਾਹ॥
ਅੱਖਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਜਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਖਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਬੋਲੀ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗੀਤ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਨ।

ਅਖਰੀ ਗਿਆਨੁ ਗੀਤ ਗੁਣ ਗਾਹ॥
ਅੱਖਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗੀਤ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਖਰੀ ਲਿਖਣੁ ਬੋਲਣੁ ਬਾਣਿ॥
ਅੱਖਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਰੀ ਲਿਖਤ ਤੇ ਬੋਲ ਬਣੇ ਹਨ — ਮਨੁੱਖੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮੂਲ ਵੀ ਉਸੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਅਖਰਾ ਸਿਰਿ ਸੰਜੋਗੁ ਵਖਾਣਿ॥
ਅੱਖਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਕਿਸਮਤਾਂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਜਿਹੜਾ ਲੇਖ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।

ਜਿਨਿ ਏਹਿ ਲਿਖੇ ਤਿਸੁ ਸਿਰਿ ਨਾਹਿ॥
ਪਰ ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਅੱਖਰ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ — ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਲੇਖ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਆਪ ਅਲੇਖ ਹੈ, ਅਗੋਚਰ ਹੈ।

ਜਿਵ ਫੁਰਮਾਏ ਤਿਵ ਤਿਵ ਪਾਹਿ॥
ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਹੁਕਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਫਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੈ।

ਜੇਤਾ ਕੀਤਾ ਤੇਤਾ ਨਾਉ॥
ਜਿਤਨੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ — ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ ਨਾਹੀ ਕੋ ਥਾਉ॥
ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਥਾਂ, ਹਰ ਪਾਸੇ — ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦਾ ਹੀ ਨਾਮ ਹੈ।

ਕੁਦਰਤਿ ਕਵਣ ਕਹਾ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ! ਤੇਰੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂ? ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਤੇ ਬੋਲ ਦੋਵੇਂ ਤੇਰੀ ਅਸੰਭਵਤਾ ਅੱਗੇ ਨਿਮਾਣੇ ਹਨ।

ਵਾਰਿਆ ਨ ਜਾਵਾ ਏਕ ਵਾਰ॥
ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ — ਤੇਰੀ ਮਹਿਮਾ ਬੇਅੰਤ ਹੈ।

ਜੋ ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ ਸਾਈ ਭਲੀ ਕਾਰ॥
ਜੋ ਕੁਝ ਤੈਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਚੰਗਾ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਰਜਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ।

ਤੂ ਸਦਾ ਸਲਾਮਤਿ ਨਿਰੰਕਾਰ॥੧੯॥
ਹੇ ਨਿਰੰਕਾਰ! ਤੂੰ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਹੈਂ, ਸਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਤੇ ਅਬਿਨਾਸੀ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈਂ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉਸ ਆਤਮਿਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ — ਨਾਮ, ਬੋਲ, ਗਿਆਨ, ਤੇ ਅੱਖਰ — ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹਨ। ਜੋ ਕੁਝ ਹੈ, ਉਹ ਸਭ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਹੀ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸਲੀ ਗਿਆਨ ਇਹ ਜਾਣਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ, ਸੁਣਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ — ਸਭ ਇਕ ਹੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਥਾਂ, ਕੋਈ ਨਾਮ, ਕੋਈ ਅਸਤੀਤਵ ਨਹੀਂ।

ਪਉੜੀ ੨੦

ਭਰੀਐ ਹਥੁ ਪੈਰੁ ਤਨੁ ਦੇਹ॥
ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥ, ਪੈਰ ਤੇ ਸਰੀਰ ਮੈਲ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਬਾਹਰੋਂ ਅਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਾਣੀ ਧੋਤੈ ਉਤਰਸੁ ਖੇਹ॥
ਉਸ ਮੈਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬਾਹਰੀ ਗੰਦਗੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਲਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਮੂਤ ਪਲੀਤੀ ਕਪੜੁ ਹੋਇ॥
ਜੇ ਕਪੜਾ ਪੇਸ਼ਾਬ ਜਾਂ ਹੋਰ ਗੰਦ ਨਾਲ ਮੈਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇ — ਤਾਂ ਉਹ ਅਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦੇ ਸਾਬੂਣੁ ਲਈਐ ਓਹੁ ਧੋਇ॥
ਉਹ ਕਪੜਾ ਸਾਬਣ ਨਾਲ ਧੋ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰੀ ਮੈਲ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਇਹ ਸਾਧਨ ਹੈ।

ਭਰੀਐ ਮਤਿ ਪਾਪਾ ਕੈ ਸੰਗਿ॥
ਪਰ ਜਦੋਂ ਮਨ ਪਾਪਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਨਾਲ ਮੈਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਜਦੋਂ ਬੁਰੇ ਵਿਚਾਰ, ਈਰਖਾ, ਅਹੰਕਾਰ ਜਾਂ ਲਾਲਚ ਅੰਦਰ ਵੱਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ — ਤਾਂ ਇਹ ਮੈਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਓਹੁ ਧੋਪੈ ਨਾਵੈ ਕੈ ਰੰਗਿ॥
ਇਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੈਲ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ “ਨਾਮ ਦੇ ਰੰਗ” ਨਾਲ ਹੀ ਧੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਮਨ ਪਵਿੱਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪੁੰਨੀ ਪਾਪੀ ਆਖਣੁ ਨਾਹਿ॥
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਸਿਰਫ਼ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਜਾਂ ਪਾਪੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ — ਸੱਚਾ ਪਵਿੱਤਰ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਰਮ ਸੱਚੇ ਹਨ।

ਕਰਿ ਕਰਿ ਕਰਣਾ ਲਿਖਿ ਲੈ ਜਾਹੁ॥
ਜੋ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ — ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਅਮਲ ਖੁਦ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਆਪੇ ਬੀਜਿ ਆਪੇ ਹੀ ਖਾਹੁ॥
ਜੋ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਬੀਜਦੇ ਹਾਂ, ਉਹੀ ਅਸੀਂ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਕਰਮ ਕਰਾਂਗੇ, ਤਿਹੋ ਜਿਹਾ ਫਲ ਪਾਵਾਂਗੇ।

ਨਾਨਕ ਹੁਕਮੀ ਆਵਹੁ ਜਾਹੁ॥੨੦॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਨਮ ਤੇ ਮਰਨ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹਨ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਬਾਹਰੀ ਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਵਿਤਰਤਾ ਵਿਚਲਾ ਅੰਤਰ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮੈਲ ਪਾਣੀ ਤੇ ਸਾਬਣ ਨਾਲ ਲਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਮਨ ਦੀ ਮੈਲ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਆਪ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ — ਜੋ ਬੀਜਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਫਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਰਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਨਾਮ ਦੀ ਸੂਝ ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੧

ਤੀਰਥੁ ਤਪੁ ਦਇਆ ਦਤੁ ਦਾਨੁ॥
ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਤਪ-ਤਿਆਗ, ਦਇਆ ਤੇ ਦਾਨ — ਇਹ ਸਭ ਬਾਹਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਹਨ।

ਜੇ ਕੋ ਪਾਵੈ ਤਿਲ ਕਾ ਮਾਨੁ॥
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਰਤਾ ਜਿਹਾ ਹੀ ਆਤਮਿਕ ਮਾਣ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸੱਚੀ ਪਵਿਤਰਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।

ਸੁਣਿਆ ਮੰਨਿਆ ਮਨਿ ਕੀਤਾ ਭਾਉ॥
ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਸਤਿਗੁਰ ਦਾ ਬਚਨ ਸੁਣ ਕੇ, ਉਸਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵਸਾ ਲਵੇ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਵੇ—

ਅੰਤਰਗਤਿ ਤੀਰਥਿ ਮਲਿ ਨਾਉ॥
ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮਨ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਤੀਰਥ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਦਾ ਰੰਗ ਉਸਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਮੈਲ ਧੋ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਸਲੀ ਤੀਰਥ-ਇਸ਼ਨਾਨ ਹੈ।

ਸਭਿ ਗੁਣ ਤੇਰੇ ਮੈ ਨਾਹੀ ਕੋਇ॥
ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ! ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਤੇਰੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਗੁਣ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਰ ’ਤੇ ਨਿਮਾਣਾ ਤੇ ਗੁਣਹੀਨ ਹਾਂ।

ਵਿਣੁ ਗੁਣ ਕੀਤੇ ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਇ॥
ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਜਿਸਦੇ ਅੰਦਰ ਨਿਮਰਤਾ, ਦਇਆ, ਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਗੁਣ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਸੁਅਸਤਿ ਆਥਿ ਬਾਣੀ ਬਰਮਾਉ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਹੀ ਅਸਲੀ ਸੁਖ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਤਮਕ ਆਰਾਮ ਹੈ।

ਸਤਿ ਸੁਹਾਣੁ ਸਦਾ ਮਨਿ ਚਾਉ॥
ਸੱਚਾ ਨਾਮ ਸੋਹਣਾ ਹੈ, ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਚਾਉ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਕਵਣੁ ਸੁ ਵੇਲਾ ਵਖਤੁ ਕਵਣੁ ਕਵਣ ਥਿਤਿ ਕਵਣੁ ਵਾਰੁ॥ ਕਵਣਿ ਸਿ ਰੁਤੀ ਮਾਹੁ ਕਵਣੁ ਜਿਤੁ ਹੋਆ ਆਕਾਰੁ॥
ਕਿਹੜਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਕਿਹੜੀ ਤਾਰੀਖ ਤੇ ਕਿਹੜੀ ਰੁੱਤ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ? ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ।

ਵੇਲ ਨ ਪਾਈਆ ਪੰਡਤੀ ਜਿ ਹੋਵੈ ਲੇਖੁ ਪੁਰਾਣੁ॥ ਵਖਤੁ ਨ ਪਾਇਓ ਕਾਦੀਆ ਜਿ ਲਿਖਨਿ ਲੇਖੁ ਕੁਰਾਣੁ॥
ਨਾ ਹੀ ਪੰਡਤ ਇਸ ਵੇਲੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣ; ਨਾ ਹੀ ਕਾਜ਼ੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕੁਰਾਨ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੋਵੇ।

ਥਿਤਿ ਵਾਰੁ ਨਾ ਜੋਗੀ ਜਾਣੈ ਰੁਤਿ ਮਾਹੁ ਨਾ ਕੋਈ॥
ਕੋਈ ਯੋਗੀ, ਕੋਈ ਤਪੀ, ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਿਆ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਦੋਂ ਰਚੀ ਗਈ।

ਜਾ ਕਰਤਾ ਸਿਰਠੀ ਕਉ ਸਾਜੇ ਆਪੇ ਜਾਣੈ ਸੋਈ॥
ਜਿਸ ਕਰਤਾਰ ਨੇ ਇਹ ਰਚਨਾ ਬਣਾਈ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਸਭ ਹੋਇਆ।

ਕਿਵ ਕਰਿ ਆਖਾ ਕਿਵ ਸਾਲਾਹੀ ਕਿਉ ਵਰਨੀ ਕਿਵ ਜਾਣਾ॥
ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਾਂ? ਕਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਾਂ? ਕਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਾਂ? ਉਹ ਬੇਅੰਤ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਆਖਣਿ ਸਭੁ ਕੋ ਆਖੈ ਇਕ ਦੂ ਇਕੁ ਸਿਆਣਾ॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਹਰ ਕੋਈ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ।

ਵਡਾ ਸਾਹਿਬੁ ਵਡੀ ਨਾਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਕਾ ਹੋਵੈ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਮਹਾਨ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਉਸੇ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਜੇ ਕੋ ਆਪੌ ਜਾਣੈ ਅਗੈ ਗਇਆ ਨ ਸੋਹੈ॥੨੧॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਹੈ — ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਦਰ ’ਤੇ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਪਾਂਦਾ। ਅਹੰਕਾਰ ਹੀ ਉਸਦੀ ਹਾਰ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਗਹਿਰਾ ਰੂਪ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਚੀ ਤੀਰਥ-ਯਾਤਰਾ ਅੰਦਰੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਨਾਮ ਦਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਮਨ ਦੀ ਮੈਲ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰੀ ਕਰਮ ਜਿਵੇਂ ਦਾਨ, ਤਪ, ਤੀਰਥ ਆਦਿ ਸਿਰਫ਼ ਤਦ ਹੀ ਅਰਥਵਾਨ ਹਨ ਜਦੋਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੋਵੇ।

ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਜਾਂ ਯੋਗੀ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ — ਸਿਰਫ਼ ਕਰਤਾਰ ਆਪ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਚੇਤਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਕਦੇ ਸੁੰਦਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ — ਸੱਚਾ ਸੋਹਣਾਪਣ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਸੱਚੀ ਸੂਝ ਵਿਚ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੨

ਪਾਤਾਲਾ ਪਾਤਾਲ ਲਖ ਆਗਾਸਾ ਆਗਾਸ॥
ਪਾਤਾਲਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੀ ਅਣਗਿਣਤ ਪਾਤਾਲ ਹਨ, ਤੇ ਆਕਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੀ ਅਣਗਿਣਤ ਆਕਾਸ਼ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬੇਅੰਤ ਹੈ — ਇਸਦੀ ਹੱਦ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਪਾਈ।

ਓੜਕ ਓੜਕ ਭਾਲਿ ਥਕੇ ਵੇਦ ਕਹਨਿ ਇਕ ਵਾਤ॥
ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਇਸਦਾ ਅੰਤ ਖੋਜਦੇ ਖੋਜਦੇ ਥੱਕ ਗਏ। ਵੇਦਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਖਿਆ — ਇਹ ਬੇਅੰਤ ਹੈ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸੱਚ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।

ਸਹਸ ਅਠਾਰਹ ਕਹਨਿ ਕਤੇਬਾ ਅਸੁਲੂ ਇਕੁ ਧਾਤੁ॥
ਕਈ ਧਰਮ-ਗ੍ਰੰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਠਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਜਗਤ ਹਨ — ਪਰ ਸਭ ਦਾ ਮੂਲ ਇਕ ਹੀ ਤੱਤ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਨਿਰੰਕਾਰ — ਜੋ ਸਭ ਦਾ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੈ।

ਲੇਖਾ ਹੋਇ ਤ ਲਿਖੀਐ ਲੇਖੈ ਹੋਇ ਵਿਣਾਸੁ॥
ਜੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲਿਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਮਾਪ ਮਨੁੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੇ ਪਰੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਹੱਦ ਜਾਣਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਵਡਾ ਆਖੀਐ ਆਪੇ ਜਾਣੈ ਆਪੁ॥੨੨॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵੱਡਾ ਹੀ ਆਖੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਹਿਮਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਉਸ ਆਤਮਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬੇਅੰਤ ਹੈ — ਪਾਤਾਲਾਂ ਤੇ ਆਕਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮਨੁੱਖ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਕਤੇਬਾਂ ਨੇ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਮੰਨਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ।

ਅਸਲ ਗਿਆਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸਨੇ ਇਹ ਸਭ ਬਣਾਇਆ, ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵੱਡਾ ਹੈ” — ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਅਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ।

ਪਉੜੀ ੨੩

ਸਾਲਾਹੀ ਸਾਲਾਹਿ ਏਤੀ ਸੁਰਤਿ ਨ ਪਾਈਆ॥
ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਜਪ ਕਰੀਏ, ਧਿਆਨ ਧਰੀਏ, ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਦੀ ਹੱਦ ਮਨੁੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ।

ਨਦੀਆ ਅਤੈ ਵਾਹ ਪਵਹਿ ਸਮੁੰਦਿ ਨ ਜਾਣੀਅਹਿ॥
ਜਿਵੇਂ ਅਣਗਿਣਤ ਨਦੀਆਂ ਤੇ ਦਰਿਆ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੀ — ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਉਸ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਪਾਰਲਾ ਕਿਨਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦੇ।

ਸਮੁੰਦ ਸਾਹ ਸੁਲਤਾਨ ਗਿਰਹਾ ਸੇਤੀ ਮਾਲੁ ਧਨੁ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਸਮੁੰਦਰ ਵਰਗਾ ਸ਼ਾਹ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਪਹਾੜਾਂ ਵਰਗਾ ਧਨ ਤੇ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੋਵੇ, ਰਾਜ ਤੇ ਮਾਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭੰਡਾਰ ਉਸਦੇ ਹਥ ਹੋਣ —

ਕੀੜੀ ਤੁਲਿ ਨ ਹੋਵਨੀ ਜੇ ਤਿਸੁ ਮਨਹੁ ਨ ਵੀਸਰਹਿ॥੨੩॥
ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਉਸ ਛੋਟੀ ਚੀਟੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਭੁਲਾਂਦੀ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਨਾਮ ਦੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਧਨ, ਰਾਜ ਤੇ ਮਾਣ ਸਭ ਵਿਅਰਥ ਹਨ। ਸੱਚੀ ਵਡਿਆਈ ਉਸ ਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਚਿਤ ਵਿਚ ਵਸਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਬੇਅੰਤ ਹੈ — ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਦਰਿਆ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ, ਤਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਭਗਤ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ। ਧਨ, ਰਾਜ ਤੇ ਮਾਣ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਉਸ ਚੀਟੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਜੋ ਸਦਾ ਨਾਮ ਵਿਚ ਜੁੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਚੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨਾਮ ਵਿਚ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਜੀਵ ਦੀ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੪

ਅੰਤੁ ਨ ਸਿਫਤੀ ਕਹਣਿ ਨ ਅੰਤੁ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਜਪ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਮਾਪ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਅੰਤੁ ਨ ਕਰਣੈ ਦੇਣਿ ਨ ਅੰਤੁ॥
ਉਸਦੇ ਕਰਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ, ਉਸਦੀ ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਦੇਂਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਥੱਕਦਾ ਨਹੀਂ, ਕਦੇ ਘਟਦਾ ਨਹੀਂ।

ਅੰਤੁ ਨ ਵੇਖਣਿ ਸੁਣਣਿ ਨ ਅੰਤੁ॥
ਉਸਦਾ ਦੇਖਣਾ, ਸੁਣਣਾ, ਉਸਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਜੋਤ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦਾ ਤੇ ਸੁਣਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਪੈ ਕਿਆ ਮਨਿ ਮੰਤੁ॥
ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕੀ ਮੰਤ੍ਰ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਰਜ਼ਾ ਕੀ ਹੈ — ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀ ਰਜਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਪੈ ਕੀਤਾ ਆਕਾਰੁ॥
ਉਸਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਤੇ ਜਗਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਉਹਨਾ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਉਸਦੀ ਬੇਅੰਤ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ।

ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਪੈ ਪਾਰਾਵਾਰੁ॥
ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ — ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਅੰਤ। ਉਹ ਬੇਹੱਦ, ਅਥਾਹ ਤੇ ਅਪਰੰਪਰ ਹੈ।

ਅੰਤ ਕਾਰਣਿ ਕੇਤੇ ਬਿਲਲਾਹਿ॥
ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਤੇ ਕਤੇਬਾਂ ਵਿਚ ਖੋਜ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਸਭ ਥੱਕ ਗਏ।

ਤਾ ਕੇ ਅੰਤ ਨ ਪਾਏ ਜਾਹਿ॥
ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ। ਸਭ ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿਚ ਹੀ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ।

ਏਹੁ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਣੈ ਕੋਇ॥
ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਬਹੁਤਾ ਕਹੀਐ ਬਹੁਤਾ ਹੋਇ॥
ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਉਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਘਟਦੀ ਨਹੀਂ, ਵਧਦੀ ਹੈ।

ਵਡਾ ਸਾਹਿਬੁ ਊਚਾ ਥਾਉ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਮਹਾਨ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਥਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ।

ਊਚੇ ਉਪਰਿ ਊਚਾ ਨਾਉ॥
ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੈ।

ਏਵਡੁ ਊਚਾ ਹੋਵੈ ਕੋਇ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਵਰਗਾ ਉੱਚਾ ਹੋ ਸਕੇ —

ਤਿਸੁ ਊਚੇ ਕਉ ਜਾਣੈ ਸੋਇ॥
ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਨ ਹੀ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਜੇਵਡੁ ਆਪਿ ਜਾਣੈ ਆਪਿ ਆਪਿ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ।

ਨਾਨਕ ਨਦਰੀ ਕਰਮੀ ਦਾਤਿ॥੨੪॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੀ ਮਿਹਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਆਤਮਿਕ ਸੂਝ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਵਡਿਆਈ, ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਤੇ ਦਾਤਾਂ ਬੇਅੰਤ ਹਨ — ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਸਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਉਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਦਿਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਹਿਮਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖ ਉਸਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਵ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੈ — ਜਿਸ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਉਸ ਦੀ ਦਾਤ ਨੂੰ ਪਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੫

ਬਹੁਤਾ ਕਰਮੁ ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਜਾਇ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਕਾਰ ਇਨੇ ਬੇਅੰਤ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦਾ ਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਨਹੀਂ।

ਵਡਾ ਦਾਤਾ ਤਿਲੁ ਨ ਤਮਾਇ॥
ਉਹ ਮਹਾਨ ਦਾਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਲਾਲਚ ਜਾਂ ਲੋਭ ਦੇ ਦਾਤਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਕਦੇ ਭੀ ਕੋਈ ਮੋਹ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ।

ਕੇਤੇ ਮੰਗਹਿ ਜੋਧ ਅਪਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਸੂਰਬੀਰ, ਬਲਵਾਨ ਤੇ ਮਹਾਨ ਮਨੁੱਖ ਉਸਦੇ ਦਰ ਤੇ ਮੰਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਕੇਤਿਆ ਗਣਤ ਨਹੀ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਨਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕੇਤੇ ਖਪਿ ਤੁਟਹਿ ਵੇਕਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਮਨੁੱਖ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਕੇ ਖਪ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਲੈ ਲੈ ਮੁਕਰੁ ਪਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਮਨੁੱਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਸ ਤੋਂ ਮੁਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਮੂਰਖ ਖਾਹੀ ਖਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਮੂਰਖ ਮਨੁੱਖ ਖਾਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ਼ ਭੋਗ ਭੋਗਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਜਪਦੇ।

ਕੇਤਿਆ ਦੂਖ ਭੂਖ ਸਦ ਮਾਰ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਸਦਾ ਦੁੱਖ, ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਮਾਰ ਸਹਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੈ।

ਏਹਿ ਭਿ ਦਾਤਿ ਤੇਰੀ ਦਾਤਾਰ॥
ਹੇ ਦਾਤਾਰ! ਇਹ ਸਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਤੇਰੀਆਂ ਹੀ ਦਾਤਾਂ ਹਨ — ਸੁਖ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੋਵੇਂ ਤੇਰੇ ਹੁਕਮ ਦੀਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹਨ।

ਬੰਦਿ ਖਲਾਸੀ ਭਾਣੈ ਹੋਇ॥
ਬੰਧਨ ਤੇ ਮੁਕਤੀ ਦੋਵੇਂ ਤੇਰੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਤੇਰੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਹੋਰੁ ਆਖਿ ਨ ਸਕੈ ਕੋਇ॥
ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਤੇਰੇ ਭਾਣੇ ਵਿਚ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਖਾਇਕੁ ਆਖਣਿ ਪਾਇ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਮੂਰਖ ਤੇਰੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ —

ਓਹੁ ਜਾਣੈ ਜੇਤੀਆ ਮੁਹਿ ਖਾਇ॥
ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਮਾਰ ਖਾ ਕੇ ਆਪ ਜਾਣ ਲਏਗਾ ਕਿ ਕਿੰਨਾ ਭਟਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਆਪੇ ਜਾਣੈ ਆਪੇ ਦੇਇ॥
ਤੂੰ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਹੈਂ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਂਦਾ ਹੈਂ।

ਆਖਹਿ ਸਿ ਭਿ ਕੇਈ ਕੇਇ॥
ਬੇਅੰਤ ਜੀਵ ਤੈਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਲਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜਿਸ ਨੋ ਬਖਸੇ ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ॥
ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਤੇਰੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੂੰ ਆਪ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਿਰਪਾ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈਂ।

ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ॥੨੫॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਜਿਸ ਤੇ ਤੇਰੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ — ਉਹ ਰਾਜਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਰਾਜਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਸੱਚੀ ਪਾਤਿਸਾਹੀ, ਆਤਮਿਕ ਰਾਜ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦਾਤ ਬੇਅੰਤ ਹੈ। ਉਹ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਉਮੀਦ ਦੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਜੀਵ ਮੰਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਕਈ ਉਸਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਸੁਖ ਤੇ ਦੁੱਖ, ਬੰਧਨ ਤੇ ਮੁਕਤੀ — ਸਭ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਹਨ।

ਜਿਹੜੇ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਤੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਅਸਲੀ ਪਾਤਿਸਾਹ ਬਣਦੇ ਹਨ — ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਨਾਮ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਤੇ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਨ।

ਪਉੜੀ ੨੬

ਅਮੁਲ ਗੁਣ ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ਗੁਣ ਬੇਅੰਤ ਹਨ — ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣਾ, ਉਸਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਇਕ ਅਮੁੱਲਾ ਵਪਾਰ ਹੈ।

ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰੀਏ ਅਮੁਲ ਭੰਡਾਰ॥
ਜਿਹੜੇ ਭਗਤ ਇਸ ਨਾਮ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਬਣਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਅਮੁੱਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਵੀ ਅਮੁੱਲੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਅਮੁਲ ਆਵਹਿ ਅਮੁਲ ਲੈ ਜਾਹਿ॥
ਜਿਹੜੇ ਅਮੁੱਲ ਭਗਤ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਮੁੱਲੇ ਨਾਮ ਦਾ ਧਨ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਤੇ ਜਾਣਾ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਧੰਨ ਹਨ।

ਅਮੁਲ ਭਾਇ ਅਮੁਲਾ ਸਮਾਹਿ॥
ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਅਮੁੱਲਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਣਾ ਵੀ ਅਮੁੱਲਾ ਹੈ।

ਅਮੁਲੁ ਧਰਮੁ ਅਮੁਲੁ ਦੀਬਾਣੁ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਧਰਮ ਅਮੁੱਲਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਦਰਬਾਰ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਹੈ। ਉਥੇ ਕੋਈ ਠੱਗੀ ਨਹੀਂ — ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਦਾ ਰਾਜ ਹੈ।

ਅਮੁਲੁ ਤੁਲੁ ਅਮੁਲੁ ਪਰਵਾਣੁ॥
ਉਥੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਤੋਲ ਵੀ ਅਮੁੱਲਾ ਹੈ, ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਵੀ ਅਮੁੱਲੇ ਹਨ।

ਅਮੁਲੁ ਬਖਸੀਸ ਅਮੁਲੁ ਨੀਸਾਣੁ॥
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਅਮੁੱਲੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਹਿਮਤ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਵੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ।

ਅਮੁਲੁ ਕਰਮੁ ਅਮੁਲੁ ਫੁਰਮਾਣੁ॥
ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਅਮੁੱਲੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦਾ ਹੁਕਮ ਵੀ ਬੇਅੰਤ ਹੈ। ਕੋਈ ਉਸਦੇ ਫ਼ਰਮਾਨ ਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ।

ਅਮੁਲੋ ਅਮੁਲੁ ਆਖਿਆ ਨ ਜਾਇ॥
ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਇਨੀ ਵੱਡੀ ਹੈ ਕਿ “ਅਮੁੱਲਾ” ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਥੋੜਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਆਖਿ ਆਖਿ ਰਹੇ ਲਿਵ ਲਾਇ॥
ਜੋ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਚ ਹੀ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ — ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਆਖਹਿ ਵੇਦ ਪਾਠ ਪੁਰਾਣ॥
ਵੈਦ ਤੇ ਪੁਰਾਣ ਵੀ ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਂਦੇ ਹਨ।

ਆਖਹਿ ਪੜੇ ਕਰਹਿ ਵਖਿਆਣ॥
ਵਿਦਵਾਨ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਪੜ੍ਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸਦਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਅਗਮ ਤੇ ਅਥਾਹ ਹੈ।

ਆਖਹਿ ਬਰਮੇ ਆਖਹਿ ਇੰਦ॥
ਬ੍ਰਹਮਾ ਤੇ ਇੰਦਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਅਮੁੱਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਆਖਹਿ ਗੋਪੀ ਤੈ ਗੋਵਿੰਦ॥
ਗੋਪੀਆਂ ਤੇ ਗੋਵਿੰਦ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਵੀ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਅਪਾਰ ਹੈ।

ਆਖਹਿ ਈਸਰ ਆਖਹਿ ਸਿਧ॥
ਈਸਰ (ਸ਼ਿਵ) ਤੇ ਸਿਧ ਜਨ ਵੀ ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਂਦੇ ਹਨ।

ਆਖਹਿ ਕੇਤੇ ਕੀਤੇ ਬੁਧ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਬੁੱਧ ਤੇ ਬੋਧੀ ਜੀਵ ਵੀ ਉਸਦੀ ਬੇਅੰਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਆਖਹਿ ਦਾਨਵ ਆਖਹਿ ਦੇਵ॥
ਦੈਤ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਦੋਵੇਂ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਆਖਹਿ ਸੁਰਿ ਨਰ ਮੁਨਿ ਜਨ ਸੇਵ॥
ਦੇਵਤੇ, ਮਨੁੱਖ, ਰਿਸ਼ੀ-ਮੁਨੀ ਤੇ ਸੇਵਕ — ਸਾਰੇ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਅਮੁੱਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਆਖਹਿ ਆਖਣਿ ਪਾਹਿ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਉਸਦਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਕਹਿ ਕਹਿ ਉਠਿ ਉਠਿ ਜਾਹਿ॥
ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਹਿੰਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਹੱਦ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ।

ਏਤੇ ਕੀਤੇ ਹੋਰਿ ਕਰੇਹਿ॥
ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਅਣਗਿਣਤ ਜੀਵ ਵੀ ਬਣਾਏ ਜਾਣ —

ਤਾ ਆਖਿ ਨ ਸਕਹਿ ਕੇਈ ਕੇਇ॥
ਤਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਆਖ ਸਕੇਗਾ।

ਜੇਵਡੁ ਭਾਵੈ ਤੇਵਡੁ ਹੋਇ॥
ਜਿੰਨਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਆਪ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਨਾ ਹੀ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਜਾਣੈ ਸਾਚਾ ਸੋਇ॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਸੱਚਾ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵਡਿਆਈ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਆਖੈ ਬੋਲੁ ਵਿਗਾੜੁ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਕਹੇ ਕਿ “ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ”,

ਤਾ ਲਿਖੀਐ ਸਿਰਿ ਗਾਵਾਰਾ ਗਾਵਾਰੁ॥੨੬॥
ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਨਾਮ “ਮੂਰਖਾਂ ਦਾ ਮੂਰਖ” ਲਿਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਮ, ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ — ਸਭ ਕੁਝ ਅਮੁੱਲਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ। ਜੋ ਉਸਦਾ ਜਪ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਅਮੁੱਲੇ ਭਗਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਅਸਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣਾ ਪਾਰਲਾ ਕਿਨਾਰਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੭

ਸੋ ਦਰੁ ਕੇਹਾ ਸੋ ਘਰੁ ਕੇਹਾ ਜਿਤੁ ਬਹਿ ਸਰਬ ਸਮਾਲੇ॥
ਹੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ! ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਦਰ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਘਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਤੂੰ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦਾ ਹੈਂ?

ਵਾਜੇ ਨਾਦ ਅਨੇਕ ਅਸੰਖਾ ਕੇਤੇ ਵਾਵਣਹਾਰੇ॥
ਉਸ ਦਰ ’ਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਨਾਦ ਤੇ ਵਾਜੇ ਗੂੰਜਦੇ ਹਨ, ਅਣਗਿਣਤ ਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰ ਛੇੜਦੇ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਰਾਗ ਪਰੀ ਸਿਉ ਕਹੀਅਨਿ ਕੇਤੇ ਗਾਵਣਹਾਰੇ॥
ਅਣਗਿਣਤ ਰਾਗ ਰਾਗਣੀਆਂ ਸਮੇਤ ਵਰਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਣਗਿਣਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗਾਇਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਹਿ ਤੁਹਨੋ ਪਉਣੁ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰੁ ਗਾਵੈ ਰਾਜਾ ਧਰਮੁ ਦੁਆਰੇ॥
ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤ ਪਵਣ ਗਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਗਾਂਦਾ ਹੈ, ਅੱਗ ਗਾਂਦੀ ਹੈ; ਧਰਮਰਾਜ ਤੇਰੇ ਦਰ ’ਤੇ ਤੇਰਾ ਜਸ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵਹਿ ਚਿਤੁ ਗੁਪਤੁ ਲਿਖਿ ਜਾਣਹਿ ਲਿਖਿ ਲਿਖਿ ਧਰਮੁ ਵੀਚਾਰੇ॥
ਚਿੱਤਰ ਗੁਪਤ ਤੇਰੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਧਰਮਰਾਜ ਉਹ ਲੇਖ ਵੇਖ ਕੇ ਨਿਆਉ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਗਾਵਹਿ ਈਸਰੁ ਬਰਮਾ ਦੇਵੀ ਸੋਹਨਿ ਸਦਾ ਸਵਾਰੇ॥
ਈਸਰ ਗਾਂਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮਾ ਗਾਂਦਾ ਹੈ; ਸੁਹਣੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਦੇਵੀਆਂ ਤੇਰਾ ਜਸ ਗਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਗਾਵਹਿ ਇੰਦ ਇਦਾਸਣਿ ਬੈਠੇ ਦੇਵਤਿਆ ਦਰਿ ਨਾਲੇ॥
ਇੰਦਰ ਆਪਣੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਗਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੇਵਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਮੇਤ ਤੇਰੀ ਸਾਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਹਿ ਸਿਧ ਸਮਾਧੀ ਅੰਦਰਿ ਗਾਵਨਿ ਸਾਧ ਵਿਚਾਰੇ॥
ਸਿਧ ਸਮਾਧੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਗਾਂਦੇ ਹਨ, ਸਾਧ ਜਨ ਵਿਚਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਤੇਰਾ ਗੁਣ ਗਾਂਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਨਿ ਜਤੀ ਸਤੀ ਸੰਤੋਖੀ ਗਾਵਹਿ ਵੀਰ ਕਰਾਰੇ॥
ਜਤੀ, ਸਤੀ, ਸੰਤੋਖੀ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਵੀਰ ਤੇਰੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਰਾਗ ਛੇੜਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਨਿ ਪੰਡਿਤ ਪੜਨਿ ਰਖੀਸਰ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਵੇਦਾ ਨਾਲੇ॥
ਪੰਡਿਤ ਤੇ ਰਿਸ਼ੀ-ਮੁਨੀ ਯੁਗਾਂ ਯੁਗ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇਰਾ ਜਸ ਗਾਂਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਹਿ ਮੋਹਣੀਆ ਮਨੁ ਮੋਹਨਿ ਸੁਰਗਾ ਮਛ ਪਇਆਲੇ॥
ਸੁਰਗ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਪਾਤਾਲ ਦੇ ਮਨ ਮੋਹਣ ਵਾਲੇ ਸੋਹਣੇ ਰੂਪ ਵੀ ਤੇਰੀ ਸਾਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਨਿ ਰਤਨ ਉਪਾਏ ਤੇਰੇ ਅਠਸਠਿ ਤੀਰਥ ਨਾਲੇ॥
ਤੇਰੇ ਬਣਾਏ ਰਤਨ ਤੇ ਅਠਾਹਠ ਤੀਰਥ ਭੀ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤ ਗਾਂਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਹਿ ਜੋਧ ਮਹਾਬਲ ਸੂਰਾ ਗਾਵਹਿ ਖਾਣੀ ਚਾਰੇ॥
ਜੋਧੇ, ਮਹਾਬਲੀ ਸੂਰਮੇ ਅਤੇ ਚਉਂ ਖਾਣੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵ ਸਭ ਤੇਰਾ ਜਸ ਗਾਂਦੇ ਹਨ।

ਗਾਵਹਿ ਖੰਡ ਮੰਡਲ ਵਰਭੰਡਾ ਕਰਿ ਕਰਿ ਰਖੇ ਧਾਰੇ॥
ਖੰਡ, ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਅਗਣਤ ਭੰਡਾਰ — ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੂੰ ਰਚ ਕੇ ਧਾਰ ਰੱਖਿਆ — ਸਾਰੇ ਹੀ ਤੇਰੀ ਸਾਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਸੇਈ ਤੁਧੁਨੋ ਗਾਵਹਿ ਜੋ ਤੁਧੁ ਭਾਵਨਿ ਰਤੇ ਤੇਰੇ ਭਗਤ ਰਸਾਲੇ॥
ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹੀ ਗਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਤੈਨੂੰ ਭਾਉਂਦੇ ਹਨ — ਤੇਰੇ ਨਾਮ-ਰਸ ਵਿੱਚ ਰੰਗੇ ਭਗਤ।

ਹੋਰਿ ਕੇਤੇ ਗਾਵਨਿ ਸੇ ਮੈ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਨਿ ਨਾਨਕੁ ਕਿਆ ਵੀਚਾਰੇ॥
ਹੋਰ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਗਾਂਦੇ ਹਨ — ਮੇਰੇ ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਸਭ ਯਾਦ ਨਹੀਂ — ਨਾਨਕ ਕੀ ਕਹੇ ਤੇ ਕੀ ਸਮਝਾਵੇ!

ਸੋਈ ਸੋਈ ਸਦਾ ਸਚੁ ਸਾਹਿਬੁ ਸਾਚਾ ਸਾਚੀ ਨਾਈ॥
ਉਹੀ ਸਾਹਿਬ ਸਦਾ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਹੈ।

ਹੈ ਭੀ ਹੋਸੀ ਜਾਇ ਨ ਜਾਸੀ ਰਚਨਾ ਜਿਨਿ ਰਚਾਈ॥
ਜੋ ਰਚਨਾ ਰਚਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਹੈ, ਅਗਾਂਹ ਭੀ ਰਹੇਗਾ; ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਰੰਗੀ ਰੰਗੀ ਭਾਤੀ ਕਰਿ ਕਰਿ ਜਿਨਸੀ ਮਾਇਆ ਜਿਨਿ ਉਪਾਈ॥
ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਰੂਪ ਰਚ ਕੇ, ਅਨੇਕ ਭਾਤਾਂ ਕਰ ਕੇ ਜਿਸ ਨੇ ਮਾਇਆ ਉਪਜਾਈ।

ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਕੀਤਾ ਆਪਣਾ ਜਿਵ ਤਿਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ॥
ਰਚ ਰਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਨੂੰ ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਵਡਿਆਈ ਨੂੰ ਭਾਵੇ।

ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਸੋਈ ਕਰਸੀ ਹੁਕਮੁ ਨ ਕਰਣਾ ਜਾਈ॥
ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਭਾਵੇ, ਉਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਉਸਨੂੰ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਸੋ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਸਾਹਾ ਪਾਤਿਸਾਹਿਬੁ ਨਾਨਕ ਰਹਣੁ ਰਜਾਈ॥੨੭॥
ਉਹ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਹ ਹੈ; ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਸਦੀ ਰਜਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਸਚਾ ਜੀਵਨ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਸ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸਾਲਾਹ ਦਾ ਦਰਸ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ—ਪਵਣ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਦੇਵਤੇ, ਸਿਧ, ਸਾਧ, ਜੋਧੇ, ਵਿਦਵਾਨ, ਤੀਰਥ, ਰਤਨ—ਸਭ ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਸਲ ਗਾਇਕ ਉਹ ਭਗਤ ਹਨ ਜੋ ਉਸਦੇ ਭਾਣੇ ਵਿਚ ਰਤੇ ਹਨ। ਅੰਤਲਾ ਭਾਗ ਸੂਝ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਬ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਆਪ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਸਰਵੋਚੱਤ ਰਾਹ — ਉਸਦੀ ਰਜਾ ਨੂੰ ਮੰਨ ਕੇ ਜੀਉਣਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੮

ਮੁੰਦਾ ਸੰਤੋਖੁ ਸਰਮੁ ਪਤੁ ਝੋਲੀ ਧਿਆਨ ਕੀ ਕਰਹਿ ਬਿਭੂਤਿ॥
ਹੇ ਮਨੁੱਖ! ਸੰਤੋਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁਰਕੀ (ਕਰਨ ਦੀ ਬਾਲੀ) ਬਣਾ, ਲਾਜ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਝੋਲੀ ਬਣਾ, ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨੂੰ ਉਹ ਭਸਮ ਸਮਝ ਜਿਹੜੀ ਯੋਗੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਖਿੰਥਾ ਕਾਲੁ ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ ਡੰਡਾ ਪਰਤੀਤਿ॥
ਮੌਤ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਤੇਰੀ ਖਿੰਥਾ (ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀ ਚਾਦਰ) ਹੋਵੇ, ਤੇਰੀ ਕਾਇਆ ਕੁਆਰੀ (ਪਵਿੱਤਰ) ਰਹੇ, ਅਤੇ ਤੇਰਾ ਡੰਡਾ ਤੇਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋਵੇ।

ਆਈ ਪੰਥੀ ਸਗਲ ਜਮਾਤੀ ਮਨਿ ਜੀਤੈ ਜਗੁ ਜੀਤੁ॥
ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਤੇਰੀ ਸੰਗਤ ਹੈ — ਸਭ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਹ ’ਤੇ ਦੇਖ। ਜੇ ਤੂੰ ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਂਦਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਸਾਰੇ ਜਗਤ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈਂਦਾ ਹੈਂ।

ਆਦੇਸੁ ਤਿਸੈ ਆਦੇਸੁ॥
ਆਦਿ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ, ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਆਦਰ ਨਾਲ ਨਮਸਕਾਰ।

ਆਦਿ ਅਨੀਲੁ ਅਨਾਦਿ ਅਨਾਹਤਿ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੋ ਵੇਸੁ॥੨੮॥
ਉਹ ਆਦਿ ਹੈ, ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ, ਅਨਾਦਿ (ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ), ਅਨਾਹਤ (ਜਿਸ ’ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ), ਅਤੇ ਯੁਗਾਂ ਯੁਗ ਉਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ — ਸਦਾ ਅਟੱਲ ਤੇ ਅਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸੱਚੇ ਯੋਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਬਾਹਰੀ ਭੇਸ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ।

• ਸੰਤੋਖ ਤੇ ਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਅੰਗ-ਭੂਸ਼ਣ ਬਣਾਉ।
• ਮੌਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ — ਇਹੀ ਤੇਰੀ ਸਿਆਣਪ ਦੀ ਖਿੰਥਾ ਹੈ।
• ਆਪਣੀ ਕਾਇਆ ਪਵਿੱਤਰ ਰੱਖ, ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਅਟੱਲ ਡੰਡਾ ਬਣਾਉ।
• ਸਭ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਹ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸਮਝ।
• ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਜਗਤ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲੈ।

ਅੰਤ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਦਾ ਸਦਾ ਦੇ ਅਟੱਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਨਾ ਕਦੇ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਮਿਟਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਤੇ ਰੂਪ ਹਰ ਯੁਗ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੨੯

ਭੁਗਤਿ ਗਿਆਨੁ ਦਇਆ ਭੰਡਾਰਣਿ ਘਟਿ ਘਟਿ ਵਾਜਹਿ ਨਾਦ॥
ਹੇ ਮਨੁੱਖ! ਗਿਆਨ ਹੀ ਅਸਲੀ ਭੋਜਨ ਹੈ, ਦਇਆ ਉਸ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ ਜੀਵ ਵਿਚ ਵੰਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਰ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਉਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਅਨਹਦ ਨਾਦ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਆਪਿ ਨਾਥੁ ਨਾਥੀ ਸਭ ਜਾ ਕੀ ਰਿਧਿ ਸਿਧਿ ਅਵਰਾ ਸਾਦ॥
ਉਹ ਆਪ ਸਭ ਦਾ ਨਾਥ ਹੈ, ਸਭ ਉਸਦੇ ਅਧੀਨ ਹਨ। ਰਿਧੀਆਂ ਤੇ ਸਿਧੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੋਰ ਰੁਚੀ ਹਨ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਭਗਤੀ ਹੀ ਅਸਲ ਸੁਆਦ ਹੈ।

ਸੰਜੋਗੁ ਵਿਜੋਗੁ ਦੁਇ ਕਾਰ ਚਲਾਵਹਿ ਲੇਖੇ ਆਵਹਿ ਭਾਗ॥
ਸੰਯੋਗ (ਮਿਲਾਪ) ਅਤੇ ਵਿਯੋਗ (ਵਿਛੋੜਾ) — ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਆਦੇਸੁ ਤਿਸੈ ਆਦੇਸੁ॥
ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ, ਉਸ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਆਦਰ ਸਹਿਤ ਨਮਸਕਾਰ।

ਆਦਿ ਅਨੀਲੁ ਅਨਾਦਿ ਅਨਾਹਤਿ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੋ ਵੇਸੁ॥੨੯॥
ਉਹ ਆਦਿ ਹੈ, ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ, ਅਨਾਦਿ (ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ), ਅਨਾਹਤ (ਜੋ ਕਦੇ ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ), ਅਤੇ ਹਰ ਯੁਗ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਰੂਪ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗਹਿਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

• ਗਿਆਨ ਤੇ ਦਇਆ: ਇਹੀ ਅਸਲੀ ਭੋਜਨ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤ੍ਰਿਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਅਨਹਦ ਨਾਦ: ਹਰ ਜੀਵ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸੁਰੀਲਾ ਨਾਦ ਗੂੰਜਦਾ ਹੈ; ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਹੀ ਸੱਚੀ ਭਗਤੀ ਹੈ।
• ਰਿਧੀਆਂ ਸਿਧੀਆਂ: ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਇਆ ਦੇ ਖੇਡ ਹਨ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਰਸ ਹੈ।
• ਸੰਯੋਗ ਅਤੇ ਵਿਯੋਗ: ਮਿਲਾਪ ਤੇ ਵਿਛੋੜਾ ਦੋਵੇਂ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਸਦੀਵੀ, ਅਨਾਦਿ ਤੇ ਅਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ — ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਤੇ ਰੂਪ ਸਭ ਯੁਗਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੦

ਏਕਾ ਮਾਈ ਜੁਗਤਿ ਵਿਆਈ ਤਿਨਿ ਚੇਲੇ ਪਰਵਾਣੁ॥
ਇਕ ਮੂਲ ਮਾਇਆ (ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ) ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੁਕੂਮਤ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਚੇਲੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜੋ ਉਸਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋਏ।

ਇਕੁ ਸੰਸਾਰੀ ਇਕੁ ਭੰਡਾਰੀ ਇਕੁ ਲਾਏ ਦੀਬਾਣੁ॥
ਇਕ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਣ ਵਾਲਾ (ਬ੍ਰਹਮਾ), ਇਕ ਪਾਲਣ ਵਾਲਾ (ਵਿਸ਼ਣੂ), ਅਤੇ ਇਕ ਸੰਘਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ (ਸ਼ਿਵ) — ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਉਸਦੀ ਰਜਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜਿਵ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਤਿਵੈ ਚਲਾਵੈ ਜਿਵ ਹੋਵੈ ਫੁਰਮਾਣੁ॥
ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਉਹ ਚਲਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਹੁਕਮ ਜਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਚੱਲਦਾ ਹੈ।

ਓਹੁ ਵੇਖੈ ਓਨਾ ਨਦਰਿ ਨ ਆਵੈ ਬਹੁਤਾ ਏਹੁ ਵਿਡਾਣੁ॥
ਉਹ ਆਪ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਸਦਾ — ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਚਰਜ ਹੈ।

ਆਦੇਸੁ ਤਿਸੈ ਆਦੇਸੁ॥
ਉਸ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ, ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਆਦਰ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ।

ਆਦਿ ਅਨੀਲੁ ਅਨਾਦਿ ਅਨਾਹਤਿ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੋ ਵੇਸੁ॥੩੦॥
ਉਹ ਆਦਿ ਹੈ, ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ, ਅਨਾਦਿ (ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ), ਅਨਾਹਤ (ਜੋ ਕਦੇ ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ), ਅਤੇ ਯੁਗਾਂ ਯੁਗ ਉਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਮ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਮਝ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

• ਮਾਇਆ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ਰੂਪੀ ਤਾਕਤਾਂ — ਰਚਨਾ (ਬ੍ਰਹਮਾ), ਪਾਲਣਾ (ਵਿਸ਼ਣੂ) ਅਤੇ ਸੰਘਾਰ (ਸ਼ਿਵ) — ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ।
• ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਾਰੇ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਦਭੁਤ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਦੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰਾ ਖੇਲ ਉਸ ਏਕ ਅਪਰੰਪਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਨਾਦਿ ਹੈ, ਅਜਰ ਹੈ ਤੇ ਸਦਾ ਇੱਕੋ ਰੂਪ ਹੈ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਸਿਰਜਣਹਾਰ, ਪਾਲਣਹਾਰ ਤੇ ਸੰਘਾਰਕ ਸਭ ਉਸ ਏਕ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਲਾ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਫਰਜ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਉਸ ਇੱਕ ਪਰਮ ਜੋਤ ਵਿਚ ਜੋੜੇ, ਜੋ ਸਭ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੧

ਆਸਣੁ ਲੋਇ ਲੋਇ ਭੰਡਾਰ॥
ਹਰ ਲੋਕ ਤੇ ਹਰ ਖੰਡ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਆਸਨ ਹੈ, ਹਰ ਥਾਂ ਉਸਦੇ ਅਨੰਤ ਖਜ਼ਾਨੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ।

ਜੋ ਕਿਛੁ ਪਾਇਆ ਸੁ ਏਕਾ ਵਾਰ॥
ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਉਸਨੇ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪਾਇਆ, ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ — ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ’ਚ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸਿਰਜਣਹਾਰੁ॥
ਉਹ ਸਿਰਜਦਾ ਵੀ ਆਪ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾ ਨੂੰ ਆਪ ਹੀ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੀ ਨਿਗਾਹ ਹੇਠ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਸਚੇ ਕੀ ਸਾਚੀ ਕਾਰ॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਸ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸੱਚੀ ਹੈ — ਉਸਦਾ ਹਰ ਕਾਰਜ ਨਿਰਮਲ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਹੈ।

ਆਦੇਸੁ ਤਿਸੈ ਆਦੇਸੁ॥
ਉਸ ਸਰਬਵਿਆਪੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਹੈ, ਆਦਰ ਸਹਿਤ ਆਦੇਸ ਹੈ।

ਆਦਿ ਅਨੀਲੁ ਅਨਾਦਿ ਅਨਾਹਤਿ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੋ ਵੇਸੁ॥੩੧॥
ਉਹ ਆਦਿ ਹੈ, ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ, ਅਨਾਦਿ ਹੈ, ਅਨਾਹਤ ਹੈ — ਯੁਗਾਂ ਯੁਗ ਇੱਕੋ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਸਾਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਅਸਲ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਰਬਵਿਆਪਕਤਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

• ਹਰ ਲੋਕ, ਹਰ ਖੰਡ, ਹਰ ਜੀਵ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਆਸਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।
• ਉਸਨੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ — ਉਹ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਕਦੇ ਅਧੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
• ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਵੇਖਦਾ ਤੇ ਸਾਂਭਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਅਤੇ ਪਾਲਣਹਾਰ ਹੈ।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਿੱਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਸੱਚੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਸੱਚੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪ ਸੱਚਾ ਹੈ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਾਈ, ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਵਿਚ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਪੂਰਨਤਾ ਨਾਲ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸੱਚੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਸਦਾ ਸੱਚੀ ਤੇ ਅਟੱਲ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੨

ਇਕ ਦੂ ਜੀਭੌ ਲਖ ਹੋਹਿ ਲਖ ਹੋਵਹਿ ਲਖ ਵੀਸ॥
ਜੇਕਰ ਇਕ ਜੀਭ ਲੱਖਾਂ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਫਿਰ ਉਹ ਲੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੀਹ ਲੱਖਾਂ ਹੋ ਜਾਵੇ,

ਲਖੁ ਲਖੁ ਗੇੜਾ ਆਖੀਅਹਿ ਏਕੁ ਨਾਮੁ ਜਗਦੀਸ॥
ਅਤੇ ਹਰ ਜੀਭ ਨਾਲ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰ ਉਸ ਜਗਦੀਸ਼ (ਸਿਰਜਣਹਾਰ) ਦਾ ਨਾਮ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ,

ਏਤੁ ਰਾਹਿ ਪਤਿ ਪਵੜੀਆ ਚੜੀਐ ਹੋਇ ਇਕੀਸ॥
ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਮ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਆਦਰ ਤੇ ਮਾਣ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਜੀਵ ਉਸ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਏਕਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੁਣਿ ਗਲਾ ਆਕਾਸ ਕੀ ਕੀਟਾ ਆਈ ਰੀਸ॥
ਜਦੋਂ ਆਕਾਸਿਕ ਉਚਾਈਆਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਭਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੇਠਲੇ ਜੀਵ (ਅਹੰਕਾਰ, ਇਰਖਾ, ਮਾਇਆ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਏ) ਵੀ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।

ਨਾਨਕ ਨਦਰੀ ਪਾਈਐ ਕੂੜੀ ਕੂੜੈ ਠੀਸ॥੩੨॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਝੂਠੇ ਅਹੰਕਾਰ ਤੇ ਬੋਲੇ ਬਚਨ ਸਾਰੇ ਵਿਅਰਥ ਹਨ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਅਵਸ਼ਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।

• ਭਾਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਬੇਅੰਤ ਜੀਭਾਂ ਹੋਣ ਤੇ ਉਹ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰ ਨਾਮ ਜਪੇ, ਪਰ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤਦ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਸੀਬ ਹੋਵੇ।
• ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਹੀ ਆਤਮਕ ਉੱਚਾਈ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਣ ਦਾ ਸੱਚਾ ਰਾਹ ਹੈ।
• ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਅਸਲ “ਉੱਚ” ਹਨ; ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕ ਉਡਾਣ ਈਰਖਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਦਰ (ਕਿਰਪਾ) ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ — ਨਾ ਕਿ ਬਾਹਰੀ ਕਰਮਾਂ ਜਾਂ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ।

ਸੰਦੇਸ਼:
ਨਾਮ ਹੀ ਉਹ ਪੌੜੀ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਜਪੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਗਸੇ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਫਿਰ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੩

ਆਖਣਿ ਜੋਰੁ ਚੁਪੈ ਨਹ ਜੋਰੁ॥
ਕਹਿਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ, ਤੇ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ।

ਜੋਰੁ ਨ ਮੰਗਣਿ ਦੇਣਿ ਨ ਜੋਰੁ॥
ਨਾ ਮੰਗਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਦੇਣ ਦੀ — ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸ ਦੀ ਰਜਾ ਤੇ ਹੈ।

ਜੋਰੁ ਨ ਜੀਵਣਿ ਮਰਣਿ ਨਹ ਜੋਰੁ॥
ਨਾ ਜੀਊਣ ਦਾ ਜੋਰ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਹੈ, ਨਾ ਮਰਣ ਦਾ — ਜੀਵ ਆਉਣ ਤੇ ਜਾਣ ਵਿਚ ਬੇਬਸ ਹੈ।

ਜੋਰੁ ਨ ਰਾਜਿ ਮਾਲਿ ਮਨਿ ਸੋਰੁ॥
ਨਾ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜੋਰ ਹੈ, ਨਾ ਧਨ ਤੇ ਮਾਲ ਵਿਚ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਨ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਸਲ ਤਾਕਤ ਹੈ।

ਜੋਰੁ ਨ ਸੁਰਤੀ ਗਿਆਨਿ ਵੀਚਾਰਿ॥
ਨਾ ਧਿਆਨ ਧਰਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਹੈ, ਨਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਨਾ ਵਿਚਾਰ ਦੀ — ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ।

ਜੋਰੁ ਨ ਜੁਗਤੀ ਛੁਟੈ ਸੰਸਾਰੁ॥
ਕੋਈ ਵਿਧੀ, ਕੋਈ ਯੋਗ ਮਾਰਗ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜੰਜਾਲ ਤੋਂ ਆਪੇ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦਾ।

ਜਿਸੁ ਹਥਿ ਜੋਰੁ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸੋਇ॥
ਜਿਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਹੈ, ਉਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਤੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ ਨ ਕੋਇ॥੩੩॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਸ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉੱਚਾ ਜਾਂ ਨੀਵਾਂ ਨਹੀਂ — ਸਭ ਉਸਦੀ ਰਜਾ ਵਿਚ ਹਨ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ।

• ਮਨੁੱਖ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ — ਬੋਲਣਾ, ਮੰਗਣਾ, ਦੇਣਾ, ਧਿਆਨ ਧਰਣਾ ਜਾਂ ਰਾਜ ਕਰਨਾ — ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀ ਕਰਮਤਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ।
• ਜੀਵ ਨਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਨਾ ਮੌਤ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੈ।
• ਜਿਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਹੈ, ਉਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਰਚਦਾ ਤੇ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ “ਉੱਚਾ” ਜਾਂ “ਨੀਵਾਂ” ਸਮਝਣਾ ਵਿਅਰਥ ਹੈ — ਸਭ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿਚ ਹਨ, ਤੇ ਉਸਦੀ ਹੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਹੰਕਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਕਿ “ਕੁਝ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ,” ਤਦ ਤੱਕ ਸੱਚੀ ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਪਉੜੀ ੩੪

ਰਾਤੀ ਰੁਤੀ ਥਿਤੀ ਵਾਰ॥
ਰਾਤਾਂ, ਰੁੱਤਾਂ, ਤਿਥੀਆਂ ਅਤੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਵਾਰ — ਇਹ ਸਭ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ।

ਪਵਣ ਪਾਣੀ ਅਗਨੀ ਪਾਤਾਲ॥
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ ਅਤੇ ਪਾਤਾਲ — ਇਹ ਸਭ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹਨ।

ਤਿਸੁ ਵਿਚਿ ਧਰਤੀ ਥਾਪਿ ਰਖੀ ਧਰਮ ਸਾਲ॥
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਉਸਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਾਂਗ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਤਿਸੁ ਵਿਚਿ ਜੀਅ ਜੁਗਤਿ ਕੇ ਰੰਗ॥
ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਨੇਕ ਜੀਵ ਹਨ, ਹਰ ਇੱਕ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਵਿਧੀ ਤੇ ਰੰਗ ਨਾਲ।

ਤਿਨ ਕੇ ਨਾਮ ਅਨੇਕ ਅਨੰਤ॥
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਢੰਗ ਅਨੇਕਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।

ਕਰਮੀ ਕਰਮੀ ਹੋਇ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਹਰ ਜੀਵ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਉਸਦੇ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ।

ਸਚਾ ਆਪਿ ਸਚਾ ਦਰਬਾਰੁ॥
ਸੱਚਾ ਆਪ ਪ੍ਰਭੂ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਦਰਬਾਰ ਵੀ ਸੱਚਾ ਹੈ — ਉੱਥੇ ਝੂਠ ਜਾਂ ਮਾਇਆ ਦੀ ਕੋਈ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ।

ਤਿਥੈ ਸੋਹਨਿ ਪੰਚ ਪਰਵਾਣੁ॥
ਉਸ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਪੰਜ ਪ੍ਰਵਾਨ ਜੀਵ ਹੀ ਸੋਭਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਵਾਲੇ ਹਨ।

ਨਦਰੀ ਕਰਮਿ ਪਵੈ ਨੀਸਾਣੁ॥
ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਨਤਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ — ਇਹ ਉਸਦੀ ਨਿਗਾਹ ਦੀ ਦਾਤ ਹੈ।

ਕਚ ਪਕਾਈ ਓਥੈ ਪਾਇ॥
ਉਸ ਸੱਚੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੌਣ ਕੱਚਾ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਪੱਕਾ — ਕੌਣ ਅਜੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿਚ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਸਚ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ।

ਨਾਨਕ ਗਇਆ ਜਾਪੈ ਜਾਇ॥੩੪॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਇਹ ਸਭ ਸੱਚਾਈ ਤਦ ਹੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਜੀਵ ਇਸ ਜਗਤ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਕੇ ਉਥੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਰਮਾਂ, ਨਿਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਬਾਰੇ ਗਹਿਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

• ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਧਰਮਸਾਲਾ (ਕਰਮ-ਭੂਮੀ) ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਹਰ ਕਰਮ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਝੂਠ ਉੱਥੇ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
• ਉਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿਰਪਾ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ।
• ਅਸਲ ਪਤਾ ਤਦ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਰੀਰ ਛੁੱਟਦਾ ਹੈ — ਤਦ ਹੀ ਸੱਚ ਤੇ ਝੂਠ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਇਕ ਅਸਥਾਈ ਠਿਕਾਣਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮ ਹੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਹਨ। ਸੱਚੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮਾਣ ਉਹੀ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੫

ਧਰਮ ਖੰਡ ਕਾ ਏਹੋ ਧਰਮੁ॥
ਇਹ ਹੈ ਧਰਮ ਖੰਡ ਦਾ ਨਿਯਮ — ਜਿੱਥੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਫੈਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਕਾ ਆਖਹੁ ਕਰਮੁ॥
ਹੁਣ ਆਓ, ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਦੇ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਸੁਣੋ।

ਕੇਤੇ ਪਵਣ ਪਾਣੀ ਵੈਸੰਤਰ ਕੇਤੇ ਕਾਨ ਮਹੇਸ॥
ਅਸੰਖ ਹਵਾਵਾਂ, ਜਲ, ਅੱਗਾਂ ਹਨ; ਅਤੇ ਅਸੰਖ ਕਾਨ੍ਹ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਤੇ ਮਹਾਦੇਵ (ਸ਼ਿਵ) ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਬਰਮੇ ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਅਹਿ ਰੂਪ ਰੰਗ ਕੇ ਵੇਸ॥
ਅਸੰਖ ਬ੍ਰਹਮੇ ਰੂਪਾਂ, ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਭੇਖਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਰਚਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਕੇਤੀਆ ਕਰਮ ਭੂਮੀ ਮੇਰ ਕੇਤੇ ਕੇਤੇ ਧੂ ਉਪਦੇਸ॥
ਅਸੰਖ ਕਰਮ-ਭੂਮੀਆਂ ਹਨ, ਅਸੰਖ ਮੇਰ ਪਹਾੜ ਹਨ, ਤੇ ਅਸੰਖ ਧੂ (ਰਿਸ਼ੀ-ਮੁਨੀ) ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਇੰਦ ਚੰਦ ਸੂਰ ਕੇਤੇ ਕੇਤੇ ਮੰਡਲ ਦੇਸ॥
ਅਸੰਖ ਇੰਦਰ, ਚੰਦਰਮਾ, ਸੂਰਜ ਹਨ; ਅਸੰਖ ਗ੍ਰਹ ਮੰਡਲ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਸਿਧ ਬੁਧ ਨਾਥ ਕੇਤੇ ਕੇਤੇ ਦੇਵੀ ਵੇਸ॥
ਅਸੰਖ ਸਿੱਧ, ਬੁੱਧ, ਨਾਥ ਅਤੇ ਅਸੰਖ ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ।

ਕੇਤੇ ਦੇਵ ਦਾਨਵ ਮੁਨਿ ਕੇਤੇ ਕੇਤੇ ਰਤਨ ਸਮੁੰਦ॥
ਅਸੰਖ ਦੇਵਤੇ, ਦਾਨਵ ਅਤੇ ਮੁਨੀ ਹਨ; ਅਸੰਖ ਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਹਨ।

ਕੇਤੀਆ ਖਾਣੀ ਕੇਤੀਆ ਬਾਣੀ ਕੇਤੇ ਪਾਤ ਨਰਿੰਦ॥
ਅਸੰਖ ਜਨਮ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ (ਅੰਡਜ, ਜਰਾਇਜ, ਸੇਤਜ, ਉਦਭਿਜ), ਅਸੰਖ ਬੋਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਸੰਖ ਰਾਜੇ ਤੇ ਰਾਜ ਹਨ।

ਕੇਤੀਆ ਸੁਰਤੀ ਸੇਵਕ ਕੇਤੇ ਨਾਨਕ ਅੰਤੁ ਨ ਅੰਤੁ॥੩੫॥
ਅਸੰਖ ਸੁਰਤੀਆਂ (ਧਿਆਨੀ) ਤੇ ਸੇਵਕ ਹਨ; ਹੇ ਨਾਨਕ, ਉਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ — ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਬੇਅੰਤ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

• ਜਿਵੇਂ ਧਰਮ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਸਮਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਰਜੀ ਹੋਈ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਣਗਿਣਤ ਹੈ — ਅਸੰਖ ਲੋਕ, ਅਸੰਖ ਦੇਵਤੇ, ਅਸੰਖ ਤਾਕਤਾਂ, ਅਸੰਖ ਬੋਲੇ ਤੇ ਜਨਮ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ।
• ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਹੈ।
• ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜੀਵ ਨੂੰ ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਉਸੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਜਗਤ ਦੀ ਬੇਅੰਤ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ, ਨਿਮਰਤਾ ਜਨਮ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾ ਗਿਆਨ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਬੇਅੰਤਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝੇ — ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਏ।

ਪਉੜੀ ੩੬

ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਮਹਿ ਗਿਆਨੁ ਪਰਚੰਡੁ॥
ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜੋਤਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੈ — ਉੱਥੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜੋਤਿ ਚਮਕ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਅੰਧਕਾਰ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਨਾਦ ਬਿਨੋਦ ਕੋਡ ਅਨੰਦੁ॥
ਉਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਨਾਦ, ਸੁਰ ਤੇ ਰਸਾਂ ਦੇ ਅਨੰਤ ਆਨੰਦ ਗੂੰਜ ਰਹੇ ਹਨ — ਉੱਥੇ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦਾ ਬੇਅੰਤ ਰਸ ਹੈ।

ਸਰਮ ਖੰਡ ਕੀ ਬਾਣੀ ਰੂਪੁ॥
ਸਰਮ ਖੰਡ (ਉੱਦਮ ਦੇ ਖੰਡ) ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਹੈ — ਇਹ ਖੰਡ ਉੱਦਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਸ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਐ ਬਹੁਤੁ ਅਨੂਪੁ॥
ਉੱਥੇ ਅਸੰਖ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਅਨੋਖੇ ਰੂਪ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ — ਰੂਹਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਗੜਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਤਾ ਕੀਆ ਗਲਾ ਕਥੀਆ ਨਾ ਜਾਹਿ॥
ਉਸ ਖੰਡ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ — ਮਨੁੱਖੀ ਬੋਲ ਤੇ ਸਮਝ ਉੱਥੇ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੀ।

ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਉਹ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਪਛਤਾਉਂਦਾ ਹੈ — ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਬਦ ਉਸਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਫੜ ਸਕਦੇ।

ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ॥
ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਚੇਤਨਾ, ਸਮਝ, ਮਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧਿ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਉਹ ਸਭ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਧਰੇ ਹੋਏ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ ਸੁਰਾ ਸਿਧਾ ਕੀ ਸੁਧਿ॥੩੬॥
ਉਥੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਵੀ ਗੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ — ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਥੇ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਗਿਆਨ ਖੰਡ ਤੋਂ ਸਰਮ ਖੰਡ ਤੱਕ ਦੀ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦ ਜੀਵ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਪਰਕਾਸ਼ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ “ਸਰਮ ਖੰਡ” ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਅੰਦਰਲੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਗੜਦਾ ਹੈ।

• ਇੱਥੇ “ਸਰਮ” ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਉੱਦਮ, ਸਾਧਨਾ ਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਪ੍ਰਯਾਸ।
• ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੂਹਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਣਦੀ ਹੈ — ਚੇਤਨਾ, ਮੱਤ ਤੇ ਬੁੱਧੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਖੰਡ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੋਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ — ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਹੀ ਜਾਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਸੱਚੇ ਯਤਨ ਤੇ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਮਨ, ਬੁੱਧੀ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਅੰਦਰ ਦੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜੋਤਿ ਪ੍ਰਗਟਦੀ ਹੈ, ਤਦ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਰੂਹਾਨੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੇ ਖੇਤਰ — “ਸਰਮ ਖੰਡ” ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਉਹ ਆਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਿਰਫ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੭

ਕਰਮ ਖੰਡ ਕੀ ਬਾਣੀ ਜੋਰੁ॥
ਕਰਮ ਖੰਡ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ — ਇਹ ਖੇਤਰ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਰੰਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਹੋਰੁ ਨ ਕੋਈ ਹੋਰੁ॥
ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ — ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਹਰ ਥਾਂ ਵਿਆਪਕ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਜੋਧ ਮਹਾਬਲ ਸੂਰ॥
ਉਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਰੂਹਾਨੀ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਬਲਵਾਨ ਜੀਵ ਵਸਦੇ ਹਨ।

ਤਿਨ ਮਹਿ ਰਾਮੁ ਰਹਿਆ ਭਰਪੂਰ॥
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਰੋਏ, ਹਰ ਅੰਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਵਿਆਪਕ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਸੀਤੋ ਸੀਤਾ ਮਹਿਮਾ ਮਾਹਿ॥
ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹਨ — ਉਸਦੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਰਮ ਗਏ ਹਨ।

ਤਾ ਕੇ ਰੂਪ ਨ ਕਥਨੇ ਜਾਹਿ॥
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਅਤੇ ਤੇਜ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ — ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ।

ਨਾ ਓਹਿ ਮਰਹਿ ਨ ਠਾਗੇ ਜਾਹਿ॥
ਉਹ ਨਾਹ ਮਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾਹ ਠਗੇ ਜਾ ਸਕਦੇ — ਉਹ ਮੌਤ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ।

ਜਿਨ ਕੈ ਰਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨ ਮਾਹਿ॥
ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਸਦਾ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਭਗਤ ਵਸਹਿ ਕੇ ਲੋਅ॥
ਉਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭਗਤ ਵੱਸਦੇ ਹਨ — ਉਹ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਹਨ।

ਕਰਹਿ ਅਨੰਦੁ ਸਚਾ ਮਨਿ ਸੋਇ॥
ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ — ਉਹ ਸਦਾ ਆਨੰਦ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸਚ ਖੰਡਿ ਵਸੈ ਨਿਰੰਕਾਰੁ॥
ਸੱਚ ਖੰਡ ਵਿਚ ਨਿਰੰਕਾਰ ਆਪ ਵੱਸਦਾ ਹੈ — ਉਹ ਥਾਂ ਉਸਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੈ।

ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲ॥
ਉਹ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਰ ਕੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਸਭ ਨੂੰ ਨਿਹਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਤਿਥੈ ਖੰਡ ਮੰਡਲ ਵਰਭੰਡ॥
ਉੱਥੇ ਅਨੇਕ ਖੰਡ, ਮੰਡਲ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਹਨ — ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਬੇਅੰਤ ਹੈ।

ਜੇ ਕੋ ਕਥੈ ਤ ਅੰਤ ਨ ਅੰਤ॥
ਜੇ ਕੋਈ ਇਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਅੰਤ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ — ਇਸਦੀ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ।

ਤਿਥੈ ਲੋਅ ਲੋਅ ਆਕਾਰ॥
ਹਰ ਲੋਕ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਰੂਪ ਤੇ ਆਕਾਰ ਹਨ — ਸਭ ਕੁਝ ਉਸਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ।

ਜਿਵ ਜਿਵ ਹੁਕਮੁ ਤਿਵੈ ਤਿਵ ਕਾਰ॥
ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੁਕਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਵੇਖੈ ਵਿਗਸੈ ਕਰਿ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ — ਆਪਣੀ ਹੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਰਸ ਵਿਚ ਰਮਦਾ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਕਥਨਾ ਕਰੜਾ ਸਾਰੁ॥੩੭॥
ਹੇ ਨਾਨਕ, ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਔਖਾ ਹੈ — ਲੋਹੇ ਵਾਂਗ ਕਠਿਨ ਹੈ ਇਸਦੀ ਸਮਝ।

ਸਿੱਖਿਆ: ਇਹ ਪਉੜੀ ਕਰਮ ਖੰਡ ਅਤੇ ਸਚ ਖੰਡ ਦੀ ਉੱਚੀ ਰੂਹਾਨੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜੀਵ ਹੁਣ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉੱਦਮ ਦੀ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪਰਮ ਕਿਰਪਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਏਕਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।

• ਕਰਮ ਖੰਡ — ਇਹ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਕਤ ਤੇ ਸਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਰੰਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਸਚ ਖੰਡ — ਇਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਅਸਲ ਨਿਵਾਸ ਹੈ; ਉੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਚ ਹੈ, ਮਾਇਆ ਜਾਂ ਅਹੰਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ।
• ਉੱਥੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਤੇ ਯੋਧੇ ਅਜਰ-ਅਮਰ ਹਨ, ਮੌਤ ਤੇ ਠੱਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।
• ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਉੱਦਮ ਨਾਲ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸੱਚ ਖੰਡ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ ਦਾ ਅਸਤੀਤਵ ਖਤਮ ਹੋ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ — ਉਸਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਸਿਰਫ਼ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪਉੜੀ ੩੮

ਜਤੁ ਪਾਹਾਰਾ ਧੀਰਜੁ ਸੁਨਿਆਰੁ॥
ਆਤਮ-ਸੰਯਮ ਨੂੰ ਭੱਠੀ ਬਣਾਓ, ਅਤੇ ਧੀਰਜ ਨੂੰ ਸੋਨਾਰ ਬਣਾਓ।

ਅਹਰਣਿ ਮਤਿ ਵੇਦੁ ਹਥੀਆਰੁ॥
ਮੱਤ (ਬੁੱਧੀ) ਨੂੰ ਅਹਰਣ (ਲੋਹਾਰ ਦੀ ਧੌਕਣੀ) ਬਣਾਓ, ਤੇ ਗਿਆਨ (ਵਿਦਿਆ) ਨੂੰ ਹਥੌੜਾ ਬਣਾਓ।

ਭਉ ਖਲਾ ਅਗਨਿ ਤਪ ਤਾਉ॥
ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਭਉ (ਆਦਰ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ) ਤੁਹਾਡੀ ਧੌਕਣੀ ਹੋਵੇ, ਅਤੇ ਤਪ (ਤਿਆਗ ਤੇ ਸਾਧਨਾ) ਅੱਗ ਬਣੇ।

ਭਾਂਡਾ ਭਾਉ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਤਿਤੁ ਢਾਲਿ॥
ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਭਾਂਡਾ ਬਣਾਓ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਾਮ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ।

ਘੜੀਐ ਸਬਦੁ ਸਚੀ ਟਕਸਾਲ॥
ਸੱਚੀ ਟਕਸਾਲ (ਰੂਹਾਨੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ) ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਮਨ ਨੂੰ ਗੜ੍ਹੋ ਤੇ ਸਿੱਧ ਕਰੋ।

ਜਿਨ ਕਉ ਨਦਰਿ ਕਰਮੁ ਤਿਨ ਕਾਰ॥
ਇਹ ਆਤਮਕ ਗੜਤ ਉਹੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਨਾਨਕ ਨਦਰੀ ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲ॥੩੮॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਨਦਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਹੀ ਸੱਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਇਹ ਪਉੜੀ ਆਤਮਕ ਗੜਤ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀ ਕਿਰਪਾ ਦਾ ਸਾਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਰੂਹਾਨੀ ਟਕਸਾਲ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ — ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਰਾਹੀਂ ਗੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।

• ਆਤਮ-ਸੰਯਮ (ਜਤੁ) ਹੈ ਆਧਾਰ — ਇਹ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਹੈ।
• ਧੀਰਜ ਹੈ ਸੋਨਾਰ — ਜੋ ਹੌਲੇ-ਹੌਲੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਧਾਰਦਾ ਹੈ।
• ਮੱਤ (ਬੁੱਧੀ) ਹੈ ਉਹ ਅਹਰਣ ਜਿਸ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਧਾਤੂ ਨੂੰ ਠੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਗਿਆਨ (ਵੇਦ) ਹੈ ਹਥੌੜਾ — ਜੋ ਅਗਿਆਨਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
• ਭਉ (ਭਗਤੀਮਈ ਡਰ) ਹੈ ਉਹ ਧੌਕਣੀ ਜੋ ਰੂਹਾਨੀ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਪ੍ਰੇਮ ਹੈ ਉਹ ਭਾਂਡਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਗਲਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜੀਵ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਮਨ ਸੱਚੀ ਟਕਸਾਲ ਵਿਚ ਗੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿਕਕਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਜੋ ਸੱਚ, ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ।

ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਤਦ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪਣੀ ਨਦਰਿ ਕਰਮ (ਕਿਰਪਾ ਦੀ ਨਿਗਾਹ) ਕਰਦਾ ਹੈ — ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦੇ ਆਤਮਕ ਵਿਕਾਸ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।

ਸਲੋਕੁ

ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ॥
ਪਵਣ (ਹਵਾ) ਗੁਰੂ ਹੈ — ਜੋ ਜੀਵਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ; ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਹੈ — ਜੋ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਧਰਤੀ ਮਹਾਨ ਮਾਤਾ ਹੈ — ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਪਾਲਦੀ ਹੈ।

ਦਿਵਸੁ ਰਾਤਿ ਦੁਇ ਦਾਈ ਦਾਇਆ ਖੇਲੈ ਸਗਲ ਜਗਤੁ॥
ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ ਦੋ ਦਾਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਜਗਤ ਖੇਡਦਾ ਹੈ।

ਚੰਗਿਆਈਆ ਬੁਰਿਆਈਆ ਵਾਚੈ ਧਰਮੁ ਹਦੂਰਿ॥
ਸੱਚੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਧਰਮਰਾਜ ਚੰਗੇ ਤੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ।

ਕਰਮੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਕੇ ਨੇੜੈ ਕੇ ਦੂਰਿ॥
ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ ਗਏ ਮਸਕਤਿ ਘਾਲਿ॥
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਾਧਨਾ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ,

ਨਾਨਕ ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ॥੧॥
ਹੇ ਨਾਨਕ! ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਚਮਕਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਣਗਿਣਤ ਹੋਰ ਜੀਵ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਸੰਦੇਸ਼: ਸਲੋਕ ਅੰਤਿਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ।

• ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ — ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਰੂਹਾਨੀ ਅਧਿਆਪਕ ਹਨ।
• ਦਿਨ ਤੇ ਰਾਤ — ਜੀਵਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਸਾਥੀ ਹਨ।
• ਜੀਵ ਦੇ ਕਰਮ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਜਾਂ ਦੂਰੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ।
• ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਰਾਹ ’ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

🌸 ਅੰਤਿਮ ਸਿੱਖਿਆ: 🌺

ਸੱਚਾ ਗੁਰਮੁਖ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਟਕਸਾਲ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਗੜਦਾ ਹੈ।
ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਚਮਕ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ — ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਉੜੀ ੩੮ ਅਤੇ ਸਲੋਕ ਪੂਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ ਹਨ — ਰਚਨਾ ਦਾ ਆਦਰ, ਨਾਮ ਦਾ ਅਭਿਆਸ, ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਏਕਤਾ — ਇਹੀ ਸੱਚ ਖੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ।